Vladimir B. Perić / Arhetipska polifonija skrajnutih eha.- [U] Povelja, Kraljevo, br. 2 (2017), str. 120-126.
Aleksandar B. Laković / Knjiga dijaloga i opreka.- [U] Bagdala, Kruševac, br. 514 (oktobar-decembar 2017), str. 103-109.
Sofija Jelovac / Ljepota i tragika ćutanja u „Gori“.- [U] Braničevo, Požarevac, br. 3-4, 2017, str. 14-19.
Aleksandra Drakulić / Ćutanje oknjiženog kamena.- [U] Sveske, Pančevo, br 124 (jun, 2017), str. 143-146.
Ranko Milosavljević / Vaskrsenja nema bez smrti.- [U] Jedinstvo, Priština-Kosovska Mitrovica, br. 23 (12. jun 2017), str. 12.
Veljko Stambolija / Raščinjavanje tišine.- [U] Književne novine, Beograd, br. 1261-62 (maj, jun 2017), str. 15.
Anđelka Cvijić / Kada mrtvi govore.- [U] Književni list, br.18/123 (maj, jun, jul 2017), str.9.
Goran Maksimović / Ćutanja i govor tajanstva.- [U] Književni list, br. 18/123 (maj, jun, jul 2017), str. 8-9.
Gordana Vlahović / O neizrecivom, kroz vekove.- [U] Koraci, br. 1-3/2017, str.
Ivan Isailović / Zaumni prostor zavičajnosti.- [U] Letopis Matice srpske, knjiga 499, sveska 3 (mart 2017), str. 343-347.
Adrijana Cvetanović / Fantazmagorija o nama.- [U] Mons Aureus, br. 54 (2016), str. 93-96.
Vladimir B. Perić
ARHETIPSKA POLIFONIJA SKRAJNUTIH EHA
Ako su ratni „dijalozi“ u rovovima Atake na Itaku doneli stav da su zaraćene strane „na zajedničkom zadatku ubijanja tišine“ (Demić 2015: 58) onda, u izvrnutoj hipotezi iznosimo stav da su Ćutanja iz Gore polje višestruko generisanog i kompleksnog delovanja muka. Bezvuk koji okružuje centralni topos, Petrovu goru, je sablažnjiv, groteskan, vilinski grlen, naslojen glasovima umrlih. Praznina koja obavija tišinu melanholični je odjek kaluđerske sputanosti da “govori”, ona je nema pesma monaha Petra, jednog od medija kroz koji pisac propušta arhetipsku povest o kordunskom toposu. Da bi fenomenološki ogolio čoveka do srži, Demić u njegova usta apokrifno stavlja molitvu očišćenu od reči. Transcedentalnost narativnih meditacija prevodi fokalizatora priče u stanje zaglušujuće jasnoće, nalik na taoističkom iznenadnom prosvetljenju, a to se poklapa i sa namerama samog autora da čitaoca dovede u stanje kolektivne osvešćenosti.
Hibridizacija topografije i mitologije diše u Demićevoj prozi. Distopijsko Zaumlje kao mrtvorođenče denotira ka Krajini kao implicitno učitanom entitetu. Siscija, Sisak je deo rimskog hronotopa u romanu. Petrova gora se u nemim kartama obeležava kao pustinja i u narativnom tkivu isijava značenja. Ona je demijurg, tvorac života i smrti, a ne narator, koji se, bartovskom strategijom samoukidanja uklanja iz pripovednog parergona. Ona je predstavljena kao oličenje nepropadljivosti, kao božanstvo. U legendarnoj vizuri šumovita gora je oslikana kao ostrvo iznad oblaka, što se uklapa u mitološku paradigmu vertikale koju čine nebo-otac i zemlja-majka.
Polisemičnost gore u Demićevom romanu zadobija teško sagledljive razmere. Petrova Gora je ženski princip, majka. Kada inicijalni narator kaže da „srcu te Gore, u samoj njenoj materici, na desetinu lakata ispod njene površine, obmotani nekolikom slojevima ilovače (posteljice tvrdog zaborava), već vijekovima leže tijem mnozine ljudi, znanih i neznanih, važnih i nevažnih“ onda možemo da povučemo frajevsku liniju dodira ovog sveta sa slikom mračnog zavojitog lavirinta, utrobe nemani ženske rodnosti, koja se često pojavljuje antičkim u junačkim traganjima tezejskog tipa. Umnožavanje ženskog, gorskog glasa, autor realizuje kroz obličje G(v)ozdane, demonske higijeničarke i vilinsko proplakivanje. Htonska G(v)ozdanina fokalizacija prikazuje Petrovu goru kao vreteno sveta, pupak sveta, Axis Mundi, a njene replike koje svedoče o proganjanju odlutalih duša i o saplemeničkom egzorcizmu opravdavaju žanrovsko određenje ovog romana – fantazmagoriju.
Za razliku od slikarskog hermafroditizma na skici „Pijanog broda“ Save Šumanovića u Trezvenjacima na pijanoj lađi i grotesknog, hormonskog kratkog spoja u vidu nakaznog „ženskog bataljona“ u Ataci na Itaku, u Ćutanjima na Gori imamo oslikavanje čiste biblijske androginosti kroz dijalog Adama i Adame. Platonska priča o razdvojenosti muškog i ženskog i kruženju animusa i anime sa beskrajnom čežnjom da se spoje, vidimo u Adaminim rečima da je Adam njen zavičaj, „jedini izvor nostalgije“. No, nije ovo jedini plan androginosti u romanu. Pripovedačevo uho eksplicitno je i muško i žensko a pretnja od raščetvorenosti, razdvojenosti već razdvojenog sagledavamo u bratskom tetralogu parova – braće po materi i braće po ćaći.
Diskurs o bolu Demić ispisuje biblijskom tematikom kroz pentalogiju, bilo da je reč o Hristovoj (limenoj) nemoj duši koju empatično sažaljeva u priči „Iesus Nazarenus rex Iudaeorum“ iz Molskih akorada, bilo da je reč o telesnim pukotinama samog Adama iz poslednje knjige. Za Adama je bol „osa oko koje se svemir vrti do vrtoglavice“, on je egzistencijalna konstanta. Obrtanje koje muški deo biblijskog androgina prevaljuje preko jezika, postaje osovina oko koje se vrti čitav inverzivni postupak romana i prema kome je „Apokalipsa sam početak“, prolog je na kraju a epilog na početku . Ovaj vertigo koji autor realizuje ne samo kroz ovaj roman već i u pomenuti poredak knjiga u pentalogiji, ima za cilj prikazivanje suštinske dezorijentisanosti više nego ograničenog čoveka – i u tekstu a i u životu.
Figura proroka je jedna od centralnih u romanu. Prorok, monah Petar, imenom je vezan za kamen, za Goru. U sebi, u jukstapoziciji on sadrži i blagoslov i prokletstvo. Prorok je tako plod Gospodnje pohote, posrednik zaumnih vizija, martir, mučenik, metafora za polugu kolektivnog nesvesnog, sredstvo kojim svetina sama sebe održava u pokornosti ali i čovek koji živi u jeziku, jer „onaj ko je sposoban da se čudi svakoj izgovorenoj reči ili najprostijem događaju, nije izgubljen za proroštvo.“ Prorok je tako formalistički zagledan u mit koji govori o nepoznatom i koji je „zagledan u srce velike tišine“.
Sledeći u nizu pripovedača, posle kaluđera Petra, čije se usahlo mučeničko telo, gotovo mitski pretočilo u izvor čistih, kaluđerskih suza, nalazi se Lešo Dijaković, samouki đak. Samoumanjenost ovog pripovednog glasa korespondira sa religioznom, srednjovekovom anonimnošću. Ovakav identitet je prazan, otvoren, suštinski nedefinisan, on je „nomen nescio“, a dobro znamo afinitete autora da bira upravo ovakve aporetične fenomene da bi mogao kroz njih da progovara o životnoj transcedenciji, o onome što nam je neuhvatljivo. Pripovedanje o ćutanju je zapravo jedini način odlaganja kraja postojanja što se eksplicitno i navodi u poslednjoj glavi knjige.
U petoknjižju smo imali klizanja naratora u domen animalnog, kiničnog, kao u slučaju psa Argusa (u Ataci na Itaku) ili ciničnog survavanja gde se narator doživljava kao naduvana plutajuća lešina od tuđih priča (u Po(v)ratničkom rekvijemu). Skepticizam, mizantropija i cinizam su preduslovi da bi se čovek mogao da se odljudi i da bi u tišini mogao da pronađe glas sopstva. I zato monah Petar uzvikuje „Raj je tamo gde nema ljudi.“ I zato apostol Petar očajnički beži od ljudi da bi spas pronašao u samoći. I zato „odsustvo ljudi i života, preduslov je za stvaranje, a ne prilika za iskazivanje snage svoje molitve“. Ćutnja je cinična reakcija na otupelost čula koja nastaje kao posledica „civilizatorskog napretka“. Ono čemu beznadno teži autor u trećem delu književnog pentaptiha a što se reflektuje i u poslednjem romanu je „snevanje o ljudima kakvi nikad nisu bili, niti će ikada biti“.
Mirko Demić u Ćutanjima iz Gore razvija dalje svoju filosofiju zla relativizujući kategoriju „dobrog“ do kraja kroz dijalog Petra i Pavla: „Nema dobra a da nije sklono kvarenju i propadanju. Zlo je vječni kvarež!“. Da je zlo gravitacija koje magnetski privlači ljude, da od nje lako nastaje Apokalipsa, i privatna i nacionalna i sveopšta, autor je pokazivao kroz čitav ciklus romana, kroz mini-eseje o mržnji, počev od onog u Molskim akordima gde se zaglušujuće urlanje neprijatelja progonitelja prikazuje iz tačke gledišta portreta na zidu koji u obrnutoj perspektivi posmatra destrukciju kuće progonjenih, u Trezvenjacima na pijanoj lađi gde su ljudi na balkanskom podneblju izloženi mržnji „koja zapljuskuje iza svakog ćoška poput pomija“ ili onog u Ataci na Itaku, koji prikazuje ratnu morfologiju telesnih sakaćenja. Ovde je zlo produkt međuljudskih odnosa a ne neke transcedentalne sile. Ono u velikoj meri problematizuje bilo kakav oblik teodiceje. U po(v)ratnoj svakodnevici prepunoj zla, čovek ostaje bez boga, ostavljen zjapećoj egzistenciji koja pulsira u samoći.
Brižljivu konstrukciju ideje samoće Demić započinje iz centra, iz Gore, stene Spasa rečima: „Pogleda li neko iz podnožja na ovu stijenu, vidjeće tenensku tvrđu kako se sivi, poput sokola sletjelog da otpočine duga letenja (…)“. Ova romantičarska predstava usamljenosti lajtmotivski odzvanja čitavim romanom iznova pokazujući i dokazujući da je „samoća prvi uslov svakog postojanja“. Bezljudni predeli u kojima prebiva monah Petar i u kome potvrđuje sebe, stapa se sa sobom, sa idealom samoće korespondira direktno sa obezljuđenim krajinskim, rekvijemskim predelima u kojima suštinski povratak nije moguć i gde svaki artikulisani zvuk života biva progutan zajedno sa prognanima. Čovek je na svetu suštinski sam – od začeća do mrenja.
Posmatrajući Ćutanja iz Gore optikom novog istorizma, videćemo da Demić u istoriji i kroz istoriju traži Čoveka, ono suštinsko, esencijalno u njemu. Pripovedanje o pomenutoj steni Spasa sa koje se vidi krajina kako se sužava i smanjuje, i metaistorijsko provlačenje priče o srednjovekovnom kralju Petru Svačiću, u stvari je naracija o nadživljavanju ljudskog i propadljivog. Nakon svih kraljeva, ratnika, država, nacija ostaje Gora koja ne pripada nikome a kojoj pripadaju svi. Demić nas istorijom suočava sa činjenicom da smo suštinski kao fizička tela nebitni, a to nas ponovo kružno navodi na zaključak da je jedini način ostavljanja traga o postojanju knjiško zapisivanje iznova i iznova. Korelativ nesavladivoj tišini je uporni progovor o njoj.
Diskurs istorije neodvojiv je od diskursa granica, razgraničenja, graničnih situacija, margina i marginalizacija. Demić fukoovski uspeva da razazna bezimeni glas koji mu omogućava da progovara iz tišine, iz pukotine, procepa u koji je smeštena i ućutana naracija o Krajini. Na jednom mestu upravo Petar u progovoru s Pavlom tvrdi da „po nepisanom pravilu, osporavani uvijek pati od nedostatka teksta. Tekst pripada onima na drugoj strani barikade.“ Obrtanje pozicije centra i margine, sile i skrajnutog, Demić realizuje preko kazivanja o smrti, nihilu, odsutnom, svevremenskom. Ako su se granice u Trezvenjacima na pijanoj lađi doživljavale kao sigurnost graničara, krajišnika, a u Po(v)ratničkom rekvijemu kao izvor beskrajnog bola, u Ćutanjima iz Gore sve su granice srušene, a čovek je ostavljen na milost i nemilost pustolikoj borhesovskoj atmosferi gorskog lavirinta. Taj čovek i ako je Neko i Nešto podjednako je vredan kao Niko i Ništa.
Slikanje Gore i ozvučavanje tišine pisac realizuje sistemom obrnute perspektive. Percipiranje događanja i događaja sa pokretnim naratorima i njihovim (auto)refleksijama deformisano je spram onog intenziteta koji se dodeljuje glasu koji pripoveda. Gorski svet koji je dat iz vizura monaha Petra i Leša Dijakovića međusobno je autonoman. Čitalac se svesno smešta unutar narativnih slika i odatle posmatra zbivanja koja su plod pripovedačkih sozercenja, sagledavanja. Iz takve pozicije parergon, okvir romana predstavlja svojevrsnu aporiju, nejasnoću, prazno, vakuumsko mesto. To je eksplicitno navedeno u izvrnutom okviru romana u epiloškom prologu i u prološkom epilogu: „Kraj ove priče seže, kako je i red, na sam izvor pamćenja. (…) Kraj priče je neuhvatljiv, a otuda i patetičan, kao i njen početak“ da bi se kontrapunktski antisimetrično na kraju reklo da „početak (…) pada u samo srce zaborava“ te da je „početak neuhvatljiv kao ni kraj.“ No ovakva narativna igra samo je završetak procesa istraživanja pripovednog rama započeta u viatorskim tačkanjima u Trezvenjacima i nastavljena u Ataci okvirnom pričom o postanju manastira iz vode i apokaliptičnom nestanku na kraju. Ta potraga za završnom formom u velikoj meri, možemo zaključiti, dala je okvire neuokvirenosti Ćutanja iz Gore.
Demićev poslednji roman je svesno metajezična tvorevina. Drugi tok pletenice poglavlja predstavlja zaumna linija (anti)dijaloga koga redom čine mrmor, romor, žagor, ćućorenje, njunjorenje, mumlanje, nadgornjavanje, sporečkivanje i vapaji. Hermeneutički zahvat koji zahteva ovakva narativna strategija upućuje nas da ustvrdimo da je središnji položaj ovih (anti)dijaloga u poglavlju jedino moguć jer je on medijalni između sadržaja ovog sveta, koga čine istorija i geografija Petrove gore i onog drugog, utvarnog sveta mrtvih.
Fonetskodisonantni zaum, izveden iz svetog mrmljanja mistika i starodavnih glosalija, ima za cilj kretanje od materijalno do onoga što je onostrano, nematerijalno, idealno, vanvremensko, „a realibus ad realiora“, što je potpuno u skladu sa formalističkim stavom da „su sada reči mrtve i da je jezik nalik na groblje“. Demićeva jezička eksperimentalnost na tragu je oneobičenog ogoljavanja autoteličnosti dela, a to je pitanje o postegzistencijalom svedočenju pre-bivajućih, onih koji ostavljaju zapise.
Treću liniju svakog od devet poglavlja (ukažimo na simbolično utrajanje trostrukosti), alhimičar reči, Mirko Demić, ostavlja promišljanjima o utvarama, uglavnom nevidljivim bićima, zastrašujućim senkama. One su žanrovski okvir Demićeve fantazmagorije. Na početku svakog potpoglavlja one su apokrifno utemeljene u tekst preko citata iz proročkih knjiga: Avakuma, Miheja, Danila, Jezekilja, Zaharije, Joila, Isaije, Jeremije i Osije. Utvare su ključna reč proročkog progovora, one su htonski pratioci predapokaliptične atomosfere koju proroci osećaju, one su onirički medijatori kao što su proroci njima medijumi. Strukturnu ravnotežu bipolu koga čine utvara i prorok čine sunca na kraju svake utvarne celine. Demićeva heliotropija prati transformaciju sunaca od tihih, pomračujućih, ognjezračnih, smolastih, snežnih, krvavih pa sve do razarajućih, apokaliptičkih.
Unutrašnji sloj narativnog prstena čini figura knjige, koja predstavlja izvorište svih diskursa o Petrovoj gori. Ona je artefakt koji doživljava uskrsnuće, ona je luminiscentni fenomen, koji bira recipijenta kome će otvoriti svoj sadržaj i koga će zarobiti u stanje večnog ispisivanja istog. Knjiga svedoči i o nemogućnosti zapisivanja istine, „pohranjivanja svedočanstava u listine“: „Najduže ostaju one riječi koje oko sebe šire krugove različitih tumačenja, kao što kamen bačen na površinu vode pobudi krugove koji se šire, jedan drugog sustižu i, negdje, u daljini vremena, gube se i nestaju. Ako su zapisane rukom proroka – one ostaju nerazumljive bez svog tumača“ (Demić 2016: 189). Zbog toga su i Ćutanja iz Gore implicitan poziv na beskrajno iščitavanje, i upinjanje u pokušajima egzegeteskog dosezanja smisla.
Označavanje Gore u romanu semantički je višestruko naslojeno. Ovaj centralni pojam je zapravo osa Demićevog narativnog sveta u koji smešta svoju romanesknu pentalogiju; to je i vertikala koji spaja središte (planinu) i visinu (nebo). Gora je simbol postojanosti, nepromenljivosti, mesto monaškog i šire, opšteljudskog pročišćenja, isto koliko je i mesto fatalnog zalutavanja i potencijalno bliske smrti. Demićeva Gora je trovrha sa devetogranom brezom na vrhu najvišeg vrha, što nije nimalo slučajno jer je simbolika breze apotropajska, za nečiste sile pogubna.
Svojim poslednjim romanom autor je napravio postpostmodernistički otklon. NJegovo pripovedanje je prešlo dugačak put: od tamnice konteksta u kome su prebivali pisci-likovi poput Đorđa Markovića Kodera, Petra Kočića, Sava Mrkalja (u Molskim akordima), preko altermodernističke vijatorizacije na liniji Beograd-Zagreb (sa kolopletom likova srpske avangarde, pre svega zenitizma i sumatraizma) u Trezvenjacima na pijanoj lađi, žanrovske medijalne hibridizacije concerta grossa i rekvijema do različitih žanrovskih razigravanja u poljima travestije, pastiša, parodije i burleske. Demić pred nas sada izlazi sa romanom koji čvrsto progovara o tišini, praznini, arhetipskoj jednostavnosti i to upravo na terenu sa kojim je srastao – a to je zavičaj podno Petrove gore.
*Demić se teorijski poigrava čak i onda kada naracija izgleda potpuno kolokvijalno. Kada Adama govori da je postala Ženom da bi uvećala razliku a smanjila udaljenost, taj iskaz možemo apstrahovati, oba pola uzeti kao binarne opozicije koje se dekonstruktivno jure ali se ne sustižu. Konstatno izmicanje možemo shvatiti ovde kao razluku, odlaganje, ono nesvodivo među opozitima.
AleksandarB. Laković
KNJIGA DIJALOGA I OPREKA*
Knjiga Ćutanja iz Gore je deseta knjiga proze Mirka Demića, i, konačno, ovenčana nagradom Meše Selimovića, zbog čega ovom prigodom, treba izdvojiti osobeni belege njegovog proznog opusa, koji se prepoznaje i u Demićevim “ćutanjima”.
Naime, Demićeva proza istrajava u svojoj zavidnoj esejoliko-meditativnoj formi i suštini, koja je ne samo usamljeni znak prepoznavanja, već i posebna vrednost, a što je, i dalje pretpostavljam, jedan od čekanih budućih tokova srpske proze. To je potpuno opravdano ako srpska proza želi i može nastaviti pronicljivu promisao Crnjanskog, duboku refleksiju Ive Andrića i Meše Selimovića, kao i fantastiku Milorada Pavića. Svakako da je preduslov ovakvoj književnoj formi odnosno esejizovanom i meditativnom diskursu, pre svega, erudicija, koja je posebno u „ćutanjima“ predstavljena kroz mitove, simboliku, tradiciju, predaćku prošlost. Bitna je sklonost ka ulančavanju asocijacija i gotovo naučna i istraživačka priprema za upoznavanje polaznog književnog žilišta, koji se mora sa svih strana, iz svih uglova, iz svakog prikrajka, iz svake poznate simetrije osmotriti, i iz anticipacija.
Jer, i sam pisac podseća da nije uvek kako je stvarno bilo, već kako je ispričano ili ispisano (Domentijan), što nije samo naša odrednica, već i antička sklonost, zbog čega je često laž pretvorena u herojstvo, i još uvek se slavi. Na žalost ili na sreću. Stoga, pisac Demić, svestan činjenice da ono što on (i mi) danas živi(mo), misli(mo) i piše(mo), možda će u drugom vremenskom kontekstu drugačije biti doživljavano.
Roman Mirka Demića začudnog naslova Ćutanja iz Gore, iako poslednji po redu pojavljivanju, jeste prvi deo petoknjižja posvećenog svom zavičaju i iseljeničkim iskušenjima s kraja prošlog veka, koje čine i sledeće knjige, i to ovim rasporedom: Molski akordi (2008), Ataka na Itaku (2015), Trezvenjaci na pijanoj lađi (2010) i Po(v)ratnički rekvijem (2012).
Očito je, po složaju i redosledu objavljivanja delova Demićevog petotomnog podviga, da je početak na kraju, i obratno (kontrast, dakle), kao što to i sam autor odnosno njegovi književni likovi i akteri često osećaju, govore ili pišu. Stoga, u prostoru i zavidnom vremenu čitavog romana Ćutanja iz Gore uočavamo brojne promišljajuće i otrežnjavajuće varijetete i mogućnosti na nivou binoma, kao što su, ne samo početak-kraj, nego i smrt-život, živi-mrtvi, sećanje-zaborav, prisustvo-odsustvo, čak i molitva-kletva, prošlost-budućnost, istina-laž, istorija-mit. I mnogi drugi uzajamni binomi.
Kontrast kao osnovni atribut Demićevih zaumnih Ćutanja iz Gore karakteriše sve tokove pomenutog romana. Neposrednije i igrivije dijaloge kontrapunkta pronalazimo u središnim segmentima svih devet troglasnih poglavlja, koliko ih roman poseduje (reč je o trokrakoj paralelnoj kompoziciji romana). U njima su, na primer, suprostavljeni Adam i Adama o postanku greha, pa sveštenica i vidarica G(v)ozdana i rimski ratnik Lucije koji domišljaju i prenose svoje iskustvo o odnosu duše i tela, njihovim privremenim odlascima i vraćanjima, kao i „njunjorenje duše i tijela“. Zatim, čitamo i „žagor Teodorove žive ruke i njegovog pepela“ i „Neko i niko ćućore ništa i nešto“ u kojima beležimo i autorovu definicije glavnog junaka ovog romana – Petrove gore („Gora Petrova je grob bez biljega, koja objedinjuje sve neznane grobove ovog i onog svijeta, i mog“). I samo ih treba čuti. Uglavnom, glasove mrtvih. Treba dopreti do njih. I naučuti kako se čuje njihovo ćutanje. Ćutanje mrtvih. Jer, nema ničeg rečitijeg od njihovog ćutanja. I monah Petar je postao svestan, samo njemu znane bezglasne molitve („Spoznavao je kako je najčistija ona molitva koja je očišćena od misli, odnosno od riječi, neuprljana i bez zvuka, a onda i bez viška smisla“).
Zato je i netom prozivani i prognani, odsečenog jezika, monah Petar („Petar je bačen u iskušenje da stvara novi svijet“), po kome, po predanju ova gora i nosi ime, što i faktografsko „Kaluđersko odnosno Vilinsko vrelo“ naknadno svedoči, makolika bila i zagovaranja da ova gora duguje ime poslednjem hrvatskom kralju Petru Svačiću, sahranjenom u njoj, koju pisac nije ignorisao. Štaviše.
Otuda i razgovor odnosno „Igumanovi i Kraljevi vapaji“ koji se odvijaju između kraljeve bahatosti („Kralj sam sve dok verujem u snagu i moć kraljevskog žezla, sve dok kod podanika ne sazri sumnja da sam uzurpator“) i Petrove meditativnosti („Svakom od nas je dovoljno da do tančina pronikne u jednog jedinog čovjeka – u sebe – pa da mu se otvore vidici na sve četiri strane svijeta i vremena, gore i dole, u prošlost i u budućnost“).
U istom kontekstu, posebna opreka se čita i u „Rvu Petrovog mumlanja i Pavlovog brbljanja“, u sukobu monaha Petra koji je stvorio svet bez senki i monaha Pavla koji uništava taj svet, ali i sebe samoga. Zatim, tu su i „nadgovornjavanja“ „braće po materi“ i „braće po ćaći“, kao i postusekovanjski razgovor Patrijarhove glave sa trupom, koji zagovara upornost i tragalački duh („I kako uvijek biva, traženo pronađu samo oni koji istinski tragaju. I ne pronalazi se izgubljeno, već ono što se oduvijek ima u sebi, bilo kao misao ili kao ljubav“).
Ovaj neposredno, prozvani citat, upravo objašnjava i Demićevu promišljajuću rečenicu, kojom nastavlja svoju priču, dopričava je i dosmišljava je, često. Ali, često i zaneobičava izvornu očekivanu rečenicu sa svojom porukom u njenu suprotnost, u kontrast, u dijalog, koji traju tokom čitavog Demićevog stvaralaštva.
Otuda i primerena ironija, što je još jedna doslednost čitavog Demićevog opusa. Uz napomenu, da, kako je vreme odmicalo od nacionalnih egzodusa tokom devedestih godina prošlog veka, ironija se nametnula kao nasušna potreba, kao i kritičan stav premu svetu i nama. Štaviše, čitamo i piščev kritičan odnos prema nama za određen vremenski period, za koji možda, većina njegovih čitalaca, kao aktivni akteri samih tih događaja, nisu imala takav kritičan stav. Naprotiv…
Takav je Demićev postupak, naročito kritičan i ironičan, kada je u pitanju i miting održan na Petrovoj gori tokom 1990. godine, iz vremena „događanja naroda“, koje to svakako nije bilo, sudeći po naknadnoj pameti. Treba napomenuti da ovaj miting nije tematski krucijalan u ovom romanu, ali je retorički i misaono „donet“ kao kreščendo čitavog romana, ali i semantički je svodni orijentir ključnim nacionalnim događajima koji uglavnom, slede iz njega (Ataka na Itaku, Po(v)ratnički rekvijem), mada ima i onih koji su mu delimično i uslovno prethodili (Molski akordi, Trezvenjaci na pijanoj lađi).
Naime, ovaj je događaj kritički obrađen iz više uglova. Evo jednog piščevog doživljaja pomenutog događaja: „Sa gumna, sa kojih su im preci dizali bune i ustanke, stigli su na Goru vijoglavi i podnapiti, verujući da se sa NJe bolje vidi i dalje čuje … Umjesto da svojim plesovima na površini Gore potomci prizivaju duhove svojih predaka, oni su stali da ih rastjeruju i razdražuju. Umjesto da im prinose žrtve, ne bi li ih umilostivili, oni kao da žrtvuju njih, svoje pretke, za svoj kratkotrajni ćar i mutne ciljeve“. U istom tekstu čitamo i dijalog mrtvih i njihovo čuđenje i nerazumevanje, koje ilustruje dijalog mrtvih („ – Šta hoće ti tabani iznad naših tijela?/ – Da nam teret bude veći, a tjeskoba neizdržljivija!/ – Pozivaju li nas tako na vaskrsnuće?/ – Prije će biti da nas žele sabiti još dublje!“; „ – Znaju li šta hoće?/ – To ne znaju. Dovoljno im je što znaju šta neće!/ – Pa šta neće?/ – Sve ono što drugi hoće!“). Posledica takvih zbivanja jeste ono što se nije htelo. Ono što lakoverni nisu ni sanjali, a što pisac poetsko-meditativno dojašnjava („Kroz do tad uspavane i zakrečene žile mrtvaca počela je da se pokreće uspavana stoljetna krv, prerastajući u nezajažljiv kovitlac i proključalu lavu uvrijeđenih i uplašenih. Zatrovana čekanjem vaskrsnog miga, nestrpljiva i olujna, počela je da damara, u dubinama, uz mukli i prijeteći huk. Tresak sa površine Gore našao je svoj odjek u njenoj utrobi, bijes umrlih prepoznao je svoj odraz u histeriji živih. Niko nije mogao da zna, ko tu koga podražava, ko kome prethodi, a ko slijedi“.
Sve ove doživljaje jednog od presudnih događaja u istoriji srpskog naroda u dvadesetom veku, koji odavno, istoričari nazivaju crnim petkom, čitamo u još jednom toku, od njih tri, i to u onom toku (i on se sastoji od devet segmenata, kao i dijalozi) koji se nalazi u čudotvornoj (Petrovoj) knjizi koju samo samouki Lešo može da čita. Doduše za pojedine inicijalne priče u pomenutim segmentima, navodi se da „u Knjizi piše“, a za pojedine: „u Knjizi bi trebalo da piše“, „u Knjizi, vjerovatno piše“, „u Knjizi, možda, piše i to“.
U ovom je trenu, potrebno, naglasiti da je narator najnovije Demićeve knjige – knjiga. Sama knjiga. I to starostavna knjiga. Knjiga srca i istine. Knjiga mita i simbola. Naša knjiga o nama. Knjiga koja, niko ne zna zašto, određene pojedince odabira da je ćute, čitaju i tumače.
Treći, završni tok Demićevih Ćutanja iz Gore, u svakom od segmenata, kao paralelni tok odnosno kao ponornica romana jesu „Utvare“, od prve do devete, a reč je o promišljanjima proroka. I to proroka Leše, uglavnom. I tu je prisutan kontrast.
Dovoljno je samo pročitati podnaslove „Utvara“ (O proroštvima i prorocima, O proročkom daru koji je i kazna, O viđenju koje je – neviđenje, O prošlosti i budućnosti koje se osadašnjuju pred našim očima, O lažnim proročanstvima i lažnim prorocima, O skončanju svijeta, O vječnom životu, O listinama zavještanja, O meni neznatnom i nedostojnom) da se predvidi obim i ozbiljnost njihovih sadržaja.
Pisac Mirko Demić blizak je postulatima Ive Andrića koji je zagovarao atribut erudicije i istraživačkog gotovo naučnog pristupa sadržaju koji treba preobraziti u prozno, povremeno i u poetsko tkivo, kojem upravo, erudicija omogućava ne samo začudnu sveobuhvatnost, već i izvesnu igrivost do neočekivanosti.
Stoga, Demić i kada poentira, kada iznosi svoj stav, on ga i dalje sagledava, stavlja ga pred analitički pogled kritike i preispitivanja, ne zato što je pisac neodlučan (to Demić sigurno nije), već zato što pisac insisitira na istini, i to na istini koja se vremenom, ima pravo izmeniti ili pak potpuno preodenuti tačnije uskladiti sa vremenom. Primer, i to slikovit, jeste u „osmoj utvari“ u kojoj pisac tvrdi: „Najduže ostaju one riječi koje oko sebe šire krugove različitih tumačenja, kao što kamen bačen na površinu vode pobudi krugove koji se šire, jedan drugog sustižu i, negdje, u daljini vremena, gube se i nestaju“. Međutim, slede nadgrađujuće mogućnosti i rečenice sa pogodbenim i neodlučnim – „ako“. Prva glasi: „Ako su zapisane rukom proroka – one ostaju nerazumljive bez svog tumača“. A druga je: „Ako su izrečene, makar i usput i sa nelagodom, ostaju nepoznate jer su bez neposrednog slušaoca, odnosno svjedoka“. I treća: „Ako su iskazane proročkom ćutnjom – ostaju nedostupne bez onih koji nemušt govor prekrivaju u proroštva“. A i sledeća strofa počinje rečenicom („Ne postoje te listine u kojima se može pohraniti svjedočanstvo“) apostrofirajući značaj usmenih predanja.
* Jedna od brojnih impresija čitanja Demićevih Ćutanja iz Gore.
Sofija Jelovac
LJEPOTA I TRAGIKA ĆUTANJA U „GORI“
Roman „Ćutanja iz Gore“, Mirka Demića, književnoumjetničko je ostvarenje koje se čita i kao filosofsko djelo. Glavna junakinja romana, Petrova Gora na Kordunu, opisana je i predstavljena na način koji upućuje na njeno dvojako biće. Kako ono pojavno, sa svim svojim prirodnim karakteristikama, tako i unutrašnje, nepojavno, mitsko. Ovaj dvostruki, a dramatični način bivanja, autor nagovještava od samog početka, od opisa njenog spoljašnjeg izgleda, koji istovremeno upućuje na njeno unutrašnje, duboko metafizičko postojanje. Predanja o postanku i porijeklu imena „Gore“ govore, zapravo, o fenomenima ljudskog postojanja i univerzalnim pitanjima koje skriva u sebi. Stoga su i sve predočene kontradiktornosti, koje su predstavljene u romanu, a koje su skoncentrisane oko ove planine, u službi osnovnog piščevog nauma, razotkrivanja porijekla ljudske patnje i stradanja, nevine žrtve. Roman je svakako poseban književnoumjetnički odgovor na ovo iskonsko pitanje. Tako istinu o Petrovoj Gori spoznajemo upravo preko „Knjige“, koja je u ovom slučaju metafora života. Tragiku „Gore“, koja je otjelotvorena ovim djelom u svoj svojoj složenosti – geografskoj, istorijskoj, kulturnoj, nije moguće razumjeti mimo skrivenog smisla i pokroviteljstva one prve i poslednje tajne, mimo života; te tajanstvene „Knjige“ u kojoj je „pohranjena sva mudrost svijeta“. Koliko više budemo u stanju da se suočimo s njenim kompleksnim sadržajem, da naučimo da je čitamo i pri tom ostanemo prisebni i svoji, utoliko ćemo jasnije dojmiti svu golgotu, jednostavnost i očevidnost, koju nam „Gora“ „ćuti“. A da bismo uspjeli u tome, moramo se odvažiti na jedan nimalo lak zadatak, moramo krenuti s kraja ka početku, i uspostaviti novi savez s Vremenom, u kome jedni druge nećemo vrebati. To su nezaobilazni uslovi koje nam Demićev književni tekst ispostavlja, a sve u nastojanju da možda i oslušnemo ono što već odavno čezne da se čuje – glas čovjeka; da ugledamo ono što već odavno čezne da se vidi– lice Drugoga. Sve ovo ne bi bilo moguće bez jednog iskonskog odnosa koji je u osnovi svih kretanja, u osnovi svekolike istorijske patnje.
Fantazmagorična predstava o mističnom biću „Gore“, kao takva, jedino je i moguća u stvaralačkoj uobrazilji, kao i čitaočevoj recepciji. Kakva je to halucinacija i utvara o kojoj autor govori, otkuda ona u domenu jedne umjetničke percepcije? Koliko je čitaoc u stanju da se suoči sa tom slikom, ne tumačeći je, i ne tražeći joj razloga i svrhe, uzroka i posledice? Postoji nešto mnogo teže što književnoumjetničko djelo kao takvo nalaže, a to je da je razumijemo, što je i piščeva osnovna namjera. A možemo je razumjeti samo ukoliko fenomene i pojave, čiju suštini i značenje pisac nastoji da predoči, prepoznamo kao arhaične i aktuelne istovremeno, savremene i svevremene. Jer, kao što tvrdi Andrej Tarkovski, „iako svaki čovjek može da podnese jedino onu barijeru bola koja je njemu dostupna, smrt i stradanje u suštini su isti, i kada strada i umire ličnost ili se završava ciklus istorije i umiru i stradaju milioni“.
Ova nelagodna predstava, ili bolje reći slika „Gore“, slika stradanja, koja svoje otjelotvorenje ostvaruje u jezgru Demićeve riječi, nije u saglasju sa slikom i predstavom o životu koju servira moderna svakodnevica, niti pak onom koju zagovara aktuelna istoriografija. Ima nešto u njoj što smeta i jednoj i drugoj, čitaocu, pa čak i piscu koji se muči s ovom predstavom. Ipak, ona je tu, možemo da je ignorišemo, ali ne i da je se otarasimo. Ona je paradoks po sebi, tajanstvena i neosvojiva, mjesto vječitog sporenja i neugasive borbe suprotnosti, dok pretendenti, kao što i autor jednom prilikom u knjizi kaže, „dolaze na nju da umru i nestanu“.
„Gora“, kao tragični junak ove neprestane drame, ima značenje mističnog svjedoka sveopšteg smisla čovjekovog bitisanja, jednog predestiniranog svijeta, kako u ontološkom, tako i istorijskom i društvenom smislu, što veoma podsjeća na antropo-kosmološko učenje Starih Jelina, ciklično ponavljanje starih udesa, kako na ličnom, tako i kolektivnom i istorijskom planu. Tako je ona svjedok vječnog vraćanja istog, jednog kosmičkog principa i filosofskog svjetonazora u kome pojedinac, ličnost, baš kao i čovjek starojelinske tragedije, boreći se neprestano za slobodu izbora, za istinu, za ono što jeste, za svoje mjesto pod suncem, biva na kraju ipak onaj koji je izabran. Staga autor, u jednom od svojih dijaloga, kaže: „Malo šta čovjek na ovom svijetu bira. Uglavnom ga biraju drugi. Najprije Tvorac; a poslije svi ostali…“
Podudarnost sa antičkim učenjem o determinisanosti ljudskog života, vidan je i u posebnoj antropologiji koju pisac zagovara, kada kaže „čovječanstvo uvijek žrtvuje čovjeka“; tako se na svjetskoj pozornici uvijek daje tragedija, a to je svakako podražavala grčka umjetnost. Čovjek je tragični junak i na Demićevom repertoaru jer ne razumije važnost sadašnjeg trenutka u kome se ostvaruje punoća života; egzistencijalisti bi rekli Tu-bića, a naš autor „tihe luke odmora i okrepljenja od grozne prošlosti i zastrašujuće budućnosti“. Egzistencijal straha, koji ima presudnu ulogu u oblikovanju, ne samo javnog mnjenja koje je najsavitljivije, već i ukupnog državnog i društvenog miljea, svoje porijeklo duguje upravo nerazumijevanju sadašnjosti i iracionalnoj potrebi da proniknemo u buduće. Tako je strah, u svijesti onih koji konstantno strepe pred neočekivanim, u jednom od brojnih dijaloga definisan kao: „otac i majka svih rijači“. Da bismo napravili odlučujući otklon od ovog degradirajućeg straha moramo prevaskodno uspostaviti jedan posve drugačiji odnos s Vremenom. Vrijeme, u Demićevom književnom doimanju, gubi svoju okoštalu formu kroz prošlo, sadašnje, buduće, sažimajući se kroz fenomen i kult „Gore“ u jednu neprolaznost koja odolijeva. Stoga autor o Tenenskoj tvrđavi kaže: „Stoji, tako, tvrđa ponosito, i pomalo odsutno. Ne dotiče je ljudski mravinjak i njegova huka u podnožju…odolijeva vijekovima i vjetrovima, kišama i žeženom suncu, ali i maglovitim uspomenama i nepouzdanom sjećanju; dakle, svemu onom što u nedostatku boljeg imena nazivamo zubom vremena“.
Tek odvažnost za jedan takav iskorak, spremnost za život ovde i sada čini nas spremnim da čujemo glas onih koji su pod zemljom i na nebu. Tako Lucije Valerije Verekund, jedan od učesnika brojnih dijaloga u knjizi, potvrđuje: „Te glasove čuju samo oni među živima koji vjeruju kako mi, mrtvi, imamo snažnu potrebu za razgovorom i razmjenom misli do koje smo umiranjem dosegli, a koji samo živima mogu biti od koristi. Onima koji u to ne vjeruju, preostaje mukla tišina, teža od svakog smislenog glasa, nepodnošljivija i od najnerazgovijetnijeg mrmora.“ Autor nam ovdje, zapravo, govori o glasu savjesti, lične i kolektivne. Glasu, gromoglasnijem od svake buke. Pogotovo u vremenu koje sve više postaje definisano onim Hobsovim, homo homini lupus. Stoga je Demićevo „ćutanje“, poučeno glasom savjesti i odgovornosti, zapravo, najrečitije.
U Ćutanjima iz Gore prepliću se beskonačne polemike prvih ljudi Adama i Adame, duše i tijela, Nikog i ničega i Nekog i nečega, političkih protivnika i koalicionih saboraca, Petra i Pavla, igumana i kralja. Dualizam duševnog i tjelesnog, takođe prisutan u dijalozima, potvrđuje Demićevo književno-filosofsko stanovište kojim je prožeto cjelokupno djelo, a to je opstajanje svijeta i bića kao neprestane borbe suprotnosti, afirmacije i negacije. Međutim, ova razdvojenost i polarnost nije sama sebi cilj, ona neprestano teži ka samoprevazilaženju. Te tako nam i pisac, kroz pripovijest o jednoj konkretnoj planini i sudbini naroda skoncentrisanog kroz istoriju oko njenih padina, prezentuje istinu o ontološkoj postojanosti Jednog i jedinstva, kao sveopšteg smisla bića, smisla oko kojeg se nepotrebno konfrontira i polarizuje.
Najtipičniji primjer narušenog prvobitnog jedinstva bića i neprestanog žala za njegovim ponovnim uspostavljanjem, u nizu drugih koje autor navodi u romanu, predstavlja dijalog Adama i Adame. Pisac namjerno kaže Adame, ne Eve, ne želeći da podražava naknadnu razdvojenost. U ovom dijalogu naglašena je upravo patnja koju proizvodi razdvojenost dijela i cjeline, i neprekidna čežnja da se ponovo uspostavi prvobitno jedinstvo. Tako Adama, ona koja je od čovjeka, kao ona koja je odstupila od cjeline u svojoj ispovijesti priznaje: „Adam je moj zavičaj, jedini izvor moje nostalgije. Odvajanjem od njega kao da sam dodatno koraknula od Tvorca“! Borba suprotnosti, na kojoj autor uspostavlja cijelu koncepciju knjige, stvara neprekidnu tenziju i bol čovjeka, a time i sveukupnog bića; bol koji Adam, kao onaj od koga je dio odstupio i otuđio se, ovako pojašnjava: „U meni je pohranjena čitava istorija obogaljenih, odnosno samoobogaljenih“. Ove Adamove riječi svakako ne stoje sasvim slučajnu u prvom poglavlju knjige. One najavljuju različita otjelotvorenja bola, patnje, uzaludnosti borbe, koju promovišu sledeća poglavlja; borbe sveukupnog bića kroz istoriju, pa i onog koje gravitira oko Petrove Gore, a sve usled narušenog jedinstva, principa čovječnosti. Stoga pisac tragičnom udesu svog naroda pristupa na jedan radikalno drugačiji način, ne tražeći krivca na bilo kojoj „strani“, jer „strane“ su ono što je sekundarno, već u dubokoj raspolućenosti bića kao takvog, kako ličnog, tako i kolektivnog. Samo svijest o ovoj ličnoj, tragičnoj razdvojenosti, može nas vratiti zavičaju, tj. jedne drugima.
Međutim, ovaj bol, koliko rušilački, toliko je i stvaralački. Bez njega sveukupno stvaranje ne bi bilo moguće, što autor sjajno obrazlaže primjerom umjetničkog „tvoraštva“. Tako Adam, u produžetku svoje ispovijesti o bolu potvrđuje: „Svaka istinska kreacija ili nastaje iz bola ili ga zadaje. U svakom slučaju, stvaranje je neraskidivo od bola i po njegovom prisustvu, odnosno odsustvu, razlikujem istinsko od lažnog tvoraštva. Bol je, dakle, osa oko koje se svemir vrti do vrtoglavice. Ne živim, već – bolim“. Književni izraz, koji je na ovom mjestu u romanu, kao i mnogim drugim, duboko poetičan, pokazuje kako se u suštini jezika nalazi smisao samog bivstva, i da je jezik, zapravo, čovjekovo najintimnije boravište, u kome nam u susret dolazi ono jedno i žuđeno, ono apsolutno. Demić je to svakako pokazao u svom umjetničkom izrazu, ostavljajući uvijek prostora onom nenapisanom, neprisutnom. Stoga ovaj tekst i korespondira u tri stvaralačke ravni: književnoj, filosofskoj i religioznoj.
S obzirom da su Adamove prve riječi u dijalogu bile „Apokalipsa se dogodila“, a imajući pritom u vidu ovu latentnu razdvojenost koja kreira istorijsku scenu, čitaocu se neminovno nameće pitanje – duguje li umjetnost kao takva svoju mogućnost upravo Apokalipsi? Umjetnost, koja je svakako najiskrenije otjelotvorenje bola. To je trenutak, od brojnih drugih na koje autor ukazuje, kada za jedan estetski doživljaj prestaje tumačenje, ideologiziranje, moralisanje, kada utihne buka gomile. Na scenu izlazi onaj poslednji, a prvi, umjetnik, čovjek, onaj koji s punim pravom može za sebe da kaže: „Udaljiše me kako od sebe, tako i od same prirode, od mnoštva, kao i od tople i prisne nemuštosti predmeta na zemlji. Oduzeše mi slatki treptaj čovječanske prolaznosti i natovariše me bisagama značaja i važnosti. Odbiše me od sise slatkog i žuđenog, iščupaše mi korijenje izniklo u nevažnosti. Sve ljudsko iscijediše iz mene kako bi spasli ono malo svoga.“
Aleksandra Drakulić
ĆUTANJE OKNJIŽENOG KAMENA
„Prepuštam se ćutanju kako bi ono iz mene
progovorilo zaglušujućom jasnoćom!“
Mirko Demić
„Ispletoh, izatkah, izlih ovo proroštvo od poroznih riječi i sučeljenih misli. Izvukoh ga iz grotla nepojamnog, tako da sad ništa drugo ne umijem da učinim do da ga pronosim kroz svjetinu, znajući da se voli samo ono od čega se uvijek pomalo zazire. Opervazih ih đinđuvama ćutnje, tim ukrasima neizrecivog i sveobuhvatnog, sanjanog i nezamislivog – a budućeg, dogođenog a – nemogućeg. Namenih je onima kojima na jedno uvo ulazi a na drugo izlazi, koji poriču kad vjeruju, koji figom u džepu podrivaju svaki svoj klimoglav, koji slave Hrista tako što ga iznova razapinju. Znam da vjera u moje proroštvo sve čini da u njemu sve manje ima mene, a svako nemušto imenovanje ogoljava neizrecivost proročkih istina i otkriva moje nakazno lice“.
Ovim rečima u jednom od svojih mnogobrojnih obznanjivanja u romanu „Ćutanja iz gore“ Mirka Demića, ovogodišnjeg dobitnika nagrade „Meša Selimović“, jedan od naratora definiše svoju paradoksalnu poziciju u odnosu na sam sadržaj svog proroštva i u odnosu na one kojima je to proroštvo namenjeno, poziciju onoga ko istovremeno zna sve i ne zna ništa. Jer bez obzira na napor koji se ulaže u tkanje proroštva „Ono što je skriveno zauvijek tako i ostaje. Nije mu dovoljno ni proročko da ga osvijetli i učini vidljivim, ni jezička vještina da ga uhvati u neprestanoj promjeni. Dešava se samo već jednom dogođeno i bar jednom već viđeno“.
U intervjuu „Trezvenjaci u pijanoj balkanskoj istoriji“, objavljenom u Letopisu Matice srpske , osvrćući se na instituciju nagrađivanja, Mirko Demić ističe značaj „dosluha“ dela nagrađenog pisca „sa poetičkim načelima dela pisca po kome nagrada nosi ime“. Nesigurnost pripovedača (i autora!) i sumnja u sadržaj obznanjenog, njegova paradoksalna pozicija proroka koji vidi što drugi ne vide, a istovremeno sumnja u značaj svoga proroštva, korespondiraju s delom autora „Tišina“, „Tvrđave“, „Derviša i smrti“ koji je, prema Demićevim rečima, „od nesigurnosti i sumnje izatkao najvrjednije stranice naše literature“.
Roman „Ćutanja iz gore“ poslednje je i istovremeno prvo delo u petoknjižju objedinjenom temom sudbine Srba iz Hrvatske i srpsko-hrvatskih odnosa, kome prethode četiri ranije objavljena dela: „Molski akordi“, „Trezvenjaci na pijanoj lađi“, „Po(v)ratnički rekvijem“ i „Ataka na Itaku2. Ćutanje je dominantni zvuk u sazvučju molskih akorda, pijane pesme s broda, rekvijema i bojnog pokliča koji su u zvukovnom smislu obeležili delove ovog petoknjižja.
Hronološka nit objavljivanja ovih dela ne prati poetsku nit koja se u njima razvija. Nakon objavljivanja ovog dela koje ima epilog „koji je na početku“, a istovremeno je i samo „epilog na početku“ u odnosu na petoknjižje, čini se da celo pripovedačko tkanje petoknjižja ima dva toka, dva početka i dva kraja i dve niti koje se ukrštaju i međusobno mrse u jedno klupko neraspletivih odnosa Srba i Hrvata u Hrvatskoj. Jedna je hronološka, istorijska nit, koja povezuje čitav konglomerat različitih likova i događaja i svedoči o mnogobrojnim segmentima besmisla na individualnim poljima i kolektivnom planu, a druga je mitska nit koja teče uzvodno, od trenutka savremenosti ka prapočecima, „u samo srce zaborava“, „tamo gde je pramen postojanja upleten sa svojim nepostojećim parnjakom“, ka vremenu „Postanja“ koje daleko prethodi postojanju ova dva naroda na zajedničkom prostoru i njihovim međusobnim odnosima, koji će nužno završiti vremenom Apokalipse („Rijetki su oni koji od svoje ljubavi mogu satvoriti Postanje. Svi ostali od mržnje grade Apokalipsu“). Ta mitska nit nastoji da pronikne u smisao savremenih istorijskih dešavanja raskrivajući nepoznate mitske slojeve koji su određujući za njihov tok. Paralelno sa stvaralačkim pripovedačkim putovanjem od istorijskog i pojedinačnog ka mitskom i opštem, pojedinačne sudbine junaka u ranije objavljenim delima petoknjižja razvijaju se u pravcu zajedničkih početaka u kojima počiva njihov smisao. Put od dela do dela pokušaj je da se s različitih strana odmota zamršeno klupko srpsko-hrvatskih odnosa. Ova dva naroda kao da su dobila svaki po jedan kraj niti nekog zajedničkog klupka, a da ne znaju da je zajedničko, i razmotavaju to isto klupko svaki sa svoje strane, putujući uzvodno od savremene istorije ka mitu, došavši upravo u sloju mita do spoznaje da su krajevi od kojih je krenulo odmotavanje, krajevi iste niti, što objašnjava zašto su sva njihova istrebljivanja bila moguća i tako temeljna.
Čini se da se u ovoj fantazmagoriji na poetskom i kompozicionom planu realizuje leksičko bogatstvo značenja ove reči (koja je bliža tipološka odrednica romana) jer u romanu ima svega od osnovnog značenja ove reči u rečniku: i veštine prikazivanja avetinja i opsene varljivih slika i utvara, pričina i čarolije i halucinacija, a smisao se paradoksalno nazire tek u šari na dnu kaledioskopa, kad se svi segmenti zajedno zavrte i u tom vrtlogu naprave mozaik kakvog-takvog smisla.
„Ćutanja iz Gore“ potekla su iz „Kaluđerskog vrela“, narodne pesme koju je prota Nikola Begović, vrsni sakupljač narodnih umotvorina, zapisao u okolini Perne 1860. U pesmi se jednostavnim rečnikom prikazuju događaji izuzetne složenosti i tananosti kao što su Postanje i Apokalipsa, ali, kako je pisac više puta istakao, „na naš, krajiški način“. Uklapajući motive ove narodne tvorevine u savremeno pripovedačko tkanje, Mirko Demić osvetljava jednu gotovo zaboravljenu pesmu i aktivira njen značenjski potencijal čija se vrednost ogleda u spoju izuzetne jezičke jednostavnosti i složenosti sadržaja o kojem govori.
Jedan od glavnih junaka u brojnom katalogu likova ovoga romana je toponim, Petrova gora. U nju dolazi kaluđer Petar koji svojom molitvom pokreće stvaranje i život i gradi manastir na dotad beživotnoj zemlji. Apokalisu donosi sa sobom mladi kaluđer koji poriče sve što je kaluđer Petar stvorio, čime izaziva Božji gnev i sve se vraća u stanje beživotnosti.
„Tako bilo i tako se svilo,
Al’ na brzo i zlo se rodilo“.
Umirući, stari kaluđer, oprašta sve grehe mladom, a iz njegovih suza potiče Kaluđersko vrelo (toponim koji postoji na Petrovoj gori). Razjareni narod ubija mladog kaluđera („Šnjega crkve crkvine postale,/I narodu mane doakale“), a sve preživljava mladi Lešo, samouki đak, koji poučava narod kako da predanom molitvom prežive godine Božijeg gneva koje će ih snaći.
„Osta jedno samouče đače,
Mladi Lešo, ubogi prosjače,
Pod glavom mu knjiga osvanula.
Svetog Petra ime prošapnula“.
Lešo Samouk, pripovedač „Epiloga, koji je na početku“, zanoći sa svojim stadom na „posjedu napuštene bogomolje“ i postaje svedok uskrsnuća Knjige. Od tada je, svestan svoje nedostojnosti, darovan ili proklet moći proroštva i dato mu je da narodu tumači neuhvatljivu Knjigu bez početka i kraja, čije redove samo on razume: „Meni bješe data moć da naslutim prag Prapera, da ga svojim pogledom oživim i učinim vidljivim i čitljivim, da bi potom, kad okrenem naredni list, ono prethodno ponovo postalo nevidljivo i nečitljivo. Tako sam saznao da je Knjiga imala moć prepoznavanja za svoj sadržaj dostojinih očiju, dok bi nedostojnima trajno ostala prazna, gluva i nijema“.
Našavši se bez svoje volje između Knjige i sveta kojoj treba da prenese njen sadržaj (a „biti između je“, kako je u jednom intervjuu zagrebačkoj Prosvjeti rekao autor romana, „usamljenička rabota“), Lešo nastoji da ponovo zapiše Knjigu i učini je dostunom svima ne sluteći tada u svom prosvetiteljskom nadahnuću obrise greha koji će jednom morati da iskaje: „Tada mi nije padalo na um da približavanjem sadržaja Knjige nedostojnima činim grijeh nad grijesima, koji će jednom, neizostavno, doći na naplatu“.
Po uzoru na Knjigu iz koje Lešo tumači sve tajne prošlosti i budućnosti, i roman „Ćutanja iz gore“ prevazilazi standardne romaneskne okvire početka i kraja i svojim prebogatim značenjskih tokovima koji teku prema različitim vrstama čitalaca razliva se van granica svoje brižljivo komponovane forme. Kako izgleda ovo poigravanje autora opštim mestima kao što su početak i kraj najbolje se vidi iz sledećeg primera.
Na početku „Epiloga, koji je na početku“ stoje rečenice: „Kraj ove priče seže, kako je i red, na sam izvor pamćenja, gdje su uskrsnuća obilježavala vijekove, rođenja i smrti – godine, dani i noći – bježanije, a sati i minuti – ridanje bolesnih i zapomaganje umirućih. Kraj priče je neuhvatljiv, a otuda i patetičan, kao i njen početak“.
A u „Prologu, koji je na kraju“ kaže se: „Početak ove priče pada, kako je i red, u samo srce zaborava, gdje su uskrsnuća izjednačena sa umiranjima, gdje su rođenja i smrti – sinonimi, dani i noći – nijanse bez značaja, tamo gdje je pramen postojanja upleten sa svojim nepostojećim parnjakom. Početak je neuhvtljiv, kao i kraj“.
Kao bliža tipološka odrednica romana umesto reči „fantazmagorija“ mogla bi da stoji i reč „proroštvo“ jer je čitav roman izatkan na proroštvu Knjige koju je Lešo Samouk našao pod glavom i na nizu različitih proroštava koji se ulivaju u glavni tok.
Pored „Epiloga, koji je na početku“ i „Prologa, koji je na kraju“ roman ima devet glava i svaka počinje varijacijom rečenice koja nas uvodi u sam sadržaj Knjige („U Knjizi piše:“, „U Knjizi piše i to:“, „U Knjizi piše, još:“, „U Knjizi, između ostalog, piše:“, „U Knjizi, međutim, piše:“, „U Knjizi, takođe, piše:“, „U Knjizi bi moralo da piše:“, „U Knjizi, verovatno, piše:“, „U Knjizi, možda, piše i to:“). Kako se roman bliži kraju čini se da slabi moć tumačenja Knjige ili snaga proročkih reči u njoj zapisanih, a stepen sumnje u zapisano i tumačeno povećava. Svi razgovori koji se u knjizi vode na različitim istorijskim, kultutrnim i poetičkim ravnima čini se da vode istovremenom osmišljavanju i spoznaji besmisla. Svaka od devet glava brižljivo je komponovana kao poetička celina, sa citatom koji uvodi u njen poetski svet. Citati su preuzeti iz pesme „Kaluđersko vrelo“, iz narodne pesme „Ženidba Dušanova“, iz knjiga starozavetnih proroka, iz dela Jovana Zlatoustog i Svetog Augustina, hrvatskog pisca Ante Tresića- Pavičića…Na kraju svake pojedine glave stoji jedna rečenica, citat iz „Slova o proročici Sivili i o caru Davidu“, o „devet sunaca sijajućih“:
„Prvo sunce jasno, tiho sijaše. Milo nam bješe to gledati“.
„Drugo sunce dvaput pomračivaše, zrake skrivajući“.
„Treće sunce crvenozračno, okolo mračno“.
„Četvrto je sunce ognjezračno“.
„Peto sunce smolasto, teško, strašno nam beše gledati ga“.
„Šesto sunce sniježne zrake imađaše, drago nam da ga gledamo“.
„Sedmo sunce krvavog izgleda, na sredini ruke imađaše“.
„Osmo sunce tiho, imađaše jasan izgled“.
„Deveto od svih biješe strašnije, treperavo i strašno“.
Simptomatično je na kojim se sve ravnima proroštvo utkiva u roman: pored ovog dela koje spada „u krug dela posvećenih apokalipsi, viđenjima i preskazanjima“ , u delu se koriste citati starozavetnih mudraca, Lešo Samouk, okvirni pripovedač u romanu, posle sna nad Knjigom postaje prorok, proročke vizije imaju mnogi junaci romana uključujući i upraviteljku sanatorijuma koja pripoveda završne scene romana, njegov prolog. Izbor proroka za pripovedača priče o smislu i besmislu nije nimalo slučajan. Proroci su, kako se na jednom mestu u romanu kaže, „ostaci ostataka Apokalipse, svjedoci s amnezijom, tumači nerazumnog i zaumnog“. Čini se da je smisao srpsko- hrvatskih odnosa u Hrvatskoj nemoguće razumeti s koje god ravni da mu se priđe i da složeni kontekst onemogućava njegovo razumevanje koje kao da „samo u zanosu proroci slute“. Zato svaka glava romana ima svoje lice i svoje naličje, koje se definiše odrednicom „Utvara“.
Stiče se utisak da je u ovom poslednjem i prvom romanu petoknjižja isteklo istorijsko vreme, pa se peščana klepsidra okreće kako bi pesak događaja potekao od savremenog trenutka ka mitu i kako bi njeno usko grlo propustilo obilje priča „u krpicama, talasima, čestim ponavljanjima, u udarima“, malih dijaloških sekvenci koji se uvezuju u gusto tkanje romana: razgovora Adama i Adame, prvih ljudi, G(v)ozdane i Lucija Valerija Verekunda, Žive ruke mrtvog Teodora Komogovinskog i Pepela Bezrukog Teodora, ispovesti Duše i Tela, razgovora Braće po materi i Braće po ćaći, Nikog i Ničeg i Nekog i Nečega, Patrijarhove glave i Patrijarhovog trupa, Petra i Pavla, igumana i kralja…
Hronotop romana čini svevremena Petrova gora, iz vremena pre Postanja do danas, „koja nosi ime prvog apostola, ime poslednjeg kralja i ime kaluđera odsječenog jezika“, u mitskim, geografskim i istorijskim okvirima, u čijoj se poetskoj arheologiji otkrivaju slojevi iz rimskog doba i pre njega, sve do poslednjih istorijskih događaja. Petrova gora je pojam koji „isijava značenja“, oko koga se formira roman rečnik jer se u vezi s njom tumači sve, od njenog nastanka, genealogije njenog imena (postoji „naša“ i „njihova“ verzija u kojoj se pominju imena kaluđera Petra i poslednjeg hrvatskog kralja Petra Svačića), narodno predanje, epska pesma… Petrova gora u sebi čuva prošlo i buduće, živo i mrtvo, naše i njihovo: „njeni zidovi neprestano osluškuju ono što dolazi sa površine, i kao što svi ovog i onog svijeta imaju uši koje čuju ono što nije za slušanje i saznaju najzapretanije tajne i najskrivenije namjere“.
Pored Knjige koja je u izvesnom smislu glavni pripovedač romana, u delu pripovedaju Lešo Samouk, krajiški prorok i njen tumač (u epilogu), upraviteljka sanatiorijuma koja govori i piše „u svoje bezime, znajući da milioni (…) vape da samo na tren dođu do riječi, do prilike da utisnu slovo, vjerujući da bi nakon toga sve bilo jasnije i istinitije u odnosu na sve dosadašnje priče koje su se izdavale da oličavaju konačnu jasnost i istinitost (u prologu) i niz drugih likova koji ispredaju svoje sudbine u okviru svake pojednine glave i utkivaju ih u glavnu pripovedačku nit. Njihove priče, kao vidovi osluškivanja Zemlje i Kamena na kraju u sam kamen uviru: „Priča je srčika kamena! Drugim riječima, ono što zovemo dušom nakratko je bilo napustilo svoju kamenu ljušturu, prešlo put od stvaranja do uništavanja, bljesnulo za trenutak, zagrmjelo pa se opet smirio u kamenoj koljevci, u svom starom boravištu. Oknjiženi kamen se vratio u svoj prvobitni oblik u kojem nema smrti ni umiranja, u kojem nema života. Sve nastaje iz kamena i sve nestaje u kamenu. Knjiga se nakon svoje kratkotrajne egzistencije na zemlji, ponovo vratila u svoj prvobitni oblik – u kamen“.
U „Po(v)ratničkom rekvijemu“ Mirko Demić govori o priči kao o graničniku među ratovima, bez koje se ne bi znalo gde počinje jedan, a završava se drugi rat. Čini se da će neki budući arheolozi i književni istraživači, koji jednom budu istraživali prostore na kojima sada žive ova dva naroda, pronaći slojeve pepela i slojeve ćutanja i tišine. Slojevi pepela svedočiće o ratovima koji su se smenjivali na ovim prostorima, a slojevi tišine o pričama koje su sledile iza ratova i koje su im prethodile. U tom slučaju mislim da bi se na osnovu romana „Ćutanja iz gore“, kao i svih knjiga Mirka Demića iz petoknjižja posvećenog mozaiku srpsko-hrvatskih odnosa, budući istraživači mogli detaljno obavestiti o suštini i kompleksnosti ovih odnosa kao iz relevantnog istorijskog izvora.
1 Trezvenjaci u pijanoj balkanskoj istoriji (razgovarao Željko Milanović, LMS, Novi Sad)
2 Stara srpska književnost, Hrestomatija, priredio Tomislav Jovanović, Filološki fakultet, Beograd, „Nova svetlost“, Kragujevac, 2000, str.615.
Veljko Stambolija
RAŠČINJAVANJE TIŠINE
„Mudraci“ i „proroci“, koji dušu daju za prošla vremena, pronađu baš onu tačku koja nije u skladu sa sadašnjim i budućim trenutkom. Prošlost umije da bude tako zavodljiva, a budućnost tao neizvjesna. Ali „mudraci“ ne bi bili mudraci a „proroci“ proroci kada ne bi znali i matematički, ako zatreba, da dokažu da budućnosti i nema bez prošlosti. Obdareni vještinom korišćenja jezika začas ustalasaju uspavane vjekove, mrtve dižu iz grobova, pripremaju žive da im se prerano pridruže u donjem svijetu. I baš iz te uzavrele magme, iz donjeg svijeta, iskočile su otvare i nazvale jedan narod „remetilačkim faktorom“. Narod koji je vičan, ili je to bio, oružju i ratovanju izgubio je svoju vjekovnu, mukom stečenu, sadašnjost, ostavši bez „iđe ikoga“. Da li je baš tako? Da li je narod koji se kroz istoriju moratao tamo-amo doživio sudbinu Hazara?
Mirko Demić raskriptuje tekstove iz prošlosti, koristeći palimpsest, dakle pišući novi tekst preko ranije napisanog i zbog nekog razloga izbrisanog. Centralno mjesto Demićevog raskriptusa je Petrova gora. Nevelika, ali šumom bogata gora, sa isto tako bogatom i burnom istorijom, za Kordunaše i Krajišnike mitsko mjesto za koje su se u teškim vremenima sklanjali od zlih demona i utvara iz bliže i dalje prošlosti, vodič, ili sveznajući narator, Lešo Samouk, kome se ukazala knjiga ispod kamenog uzglavlja s kojom je krenuo među ljude, ostavivši stado ovaca, vrši korespodenciju sa donjim i gornjim svijetom ovog, ponovo obezljuđenog kraja, misleći da će ih knjiga nečim podučiti. A, tutnjalo je i grmilo po Petrovoj gori 90-tih godina dvadesetog vijeka. I kao što biva nakon svake velike galame i tabananja, smirilo se. Petrova gora opet samuje, kao što je samovala u vrijeme monaha Petra, po kome je, po jednom izvoru, dobila ime. Po drugom izvoru, prošlost uvijek ima više izvora, ovo mitsko mjesto dobilo je ime po Petru Svačiću, posljednjem hrvatskom kralju. Istorijske nedorečenosti za vještog pisca nisu prepreka. Naprotiv, idealan su teren za legende, mitove, narodna vjerovanjasjetimo se samo Andrića i čuvenog višegradskog mosta.
Mirko Demić se andrićevski maestralno na tom terenu poigrava, uvodeći i jezik kao jednog od junaka, dokazujući jezičko bogatstvo i raširenost srpskog jezika. Pažljiviji i strpljiviji čitalac neće, možda, toliko uživati u samoj priči, koliko u ljepoti samog jezičkog izražaja. Jezičkim partiturama, očigledno je da se pšisac trudio da h dovede do virtuoznosti, skoro da se može objasniti i neobjašnjivo. U esejističkom zanosu, ima ih podosta, mogući su dijalozi između duše i tijela, između nikoga i ničega, nekoga i nečega, između ruke Teodora Komogovinskog i pepela; između monaha Petra, koji se ćutanjima i molitvama obraća Boga, i mladog mu učenika Pavla, koji nema tu Petrovu stpljivost da dopre do Svevišnjeg, između Adama i Adame, između braće i razbraće… Mirko Demić riječima otvara vrata prapovijesti, kao da mu „riječi biraju misao, a ne misao riječi“. Ne skrivajući da je i Pekićev slijedbenik, već u samom podnaslovu najavljuje da su Ćutanje iz Gore“ fantazmagorija, naslovivši i poglavlja rječju – utvara. Možda su srbi Krajišnici, poput Argonauta, bili u potrazi za nekim svojim zlatnim runom. Koristeći citate iz Biblije, pisac se čitaocu obraća riječima iz Jovanovog otkrovenja: „Ko ima uho da čuje, neka čuje šta govorei duh“. Tijesna veza sa Biblijom je i apolitična najava „crnog sunca“.
Kroz ešalon vremena periodično se javljaju „zauvasta“ vremena puna utvara. Miro Demić vješto mjeri i premjerava tu neuhvatljivu i pored svih sprava nemjerljivu dimenziju. Vrijeme je nevidljivo kao Bog, a možda su to dva pojma istog imena. Jer, da nema vremena, ne bismo ni znali za postojanje prošlosti, sadašnjosti i budućnosti. Uhvativši se ukoštac sa daljim i bližim utvarama iz prošlosti, Demić je shvatio da mu je u tom rvanju najbolji saveznik jezik. Jezička osposobljenost i osobenost piscu olakšava prolaze kroz vremenske tjesnace. U srećnija vremena postojala je hronologija, događaji su se odvijali po nekom ustaljenom redu. U haotičnim vremenima nema ni hronologije ni retrospekcije, sve je pomješano i u nekom neredu. Po logici stvari pisac bi trebalo da uvodi neki red, da se umiješa sa nekom estetskom apologetikom ili bar didaktikom. Demić nije upao u tu zamku da nekog optužuje, imenuje i da sa estetskih visina, možda i opravdano, popuje. A mogao je, jer su baš na Petrovoj gori ljudi bježali pod zemlju, sklanjajući se od utvara. Odrekavši se estetskog apologa, Demić je u ovom zanimljivom romanu brusio jezik do te mjere da nije išao za jezikom, nego je jezik, na kraju, išao za njim. Možda i zbog toga jer su , nakon svh dešavanja na Petrovoj gori, ostali „ožiljci od riječi“. Siktao je rašljasto jezik tih godina, rane su se racvbjetavale od oštrih riječi na najosjetljivijim mjestima. Raščinjavale su se tišine i ćutanje na vrh Petrove gore, uzdrhtaše i kosti Petrove, monahove ili kraljeve, svejedno. Umjesto molitve počeše kletve, razarajući sve što se u tišinama i ćutanjima stvorilo. Zaumlje se isprsi iznad umlja i krenu lov na čovjeka, „čovjekolovka“, na njegove zablude i grijehove. Na kraju „osadašnjavanje prošlosti i budućnosti“ navuče nesreću, ne samo Petrovoj gori, već čitavoj zemlji koja se raspade kao kula od karata.
U „osadašnjavanju prošlosti“ niko nije pronašao preveliko ozarenje, niti uplovio u mirnu luku zamišljnog budućeg života. Mirko Demić je čitaocu ostavio da riješi popriličnu dilemu, u najmanju ruku, hamletovsku, ćutanjem, poput monaha Petra, doći do Boga, do dragocijene spoznaje, ili, poput Petrovog učenika Pavla, poprijeko, nestrpljivo i na brzinu se popeti do nebeskih visina.
Istorijska spirala od Adama i Adame, preko Kolapljana, starosjedilački narod uz rijeu Kupu, rimskih legija, dva Petra, monaha i kralja, do zemunica i zbjegova srskog naroda na Petrovoj gori 90-tih konačno se završava u sanatoriju gdje „istrija oblizuje uglove svojih krvavih usana“. Čini nam se da istorija slavi ratove kao „magične ljubavne napitke“. Upraviteljka sanatorijuma, po svom „ženskom principu“, sintetizira jedno „osakaćeno vrijeme“, uvdjevši nemogućnost spajanja duše i tijela, shvativši uzaludnost Lešinog pokušaja da knjigom poveže tu raspolućenost i da amputira ludilo. Na kraju, zašto ne, možda čitava drama u Demićevom romanu počiva na pogrešnom odabiru ćutanja i pripovjedanja, ili na Mešinom citiranju Kurana „ da je svaki čovjek uvijek na gubitku“.
Anđelka Cvijić
KAD MRTVI GOVORE
Najnoviji roman Mirka Demića „Ćutanje iz Gore“ dolazi kao poslednji u petknjižju posvećenom ratu u kojem se rastočila SFRJ i, posebno, sudbina krajiških Srba, tada prognanih iz Hrvatske. Preciznije, poslednji koji je objavljen ali prema zamisli pisca prvi u tom petoknjižju, uvod u njega i scena na kojoj, i oko koje će se odigravati ono što se nalazi u četiri romana koja su mu prethodila.
Ko, dakle, želi da se upozna sa jednim od najzamašnijih poduhvata srpske novije literature trebalo bi da čitanje o krajiškoj Odiseji počne „Ćutanjima iz Gore“, i potom se okrene romanima „Molski akordi“, „Ataka na Itaku“, „Trezvenjaci na pijanoj lađi“ i „Po(v)ratnički rekvijem“.
„Ćutanja iz Gore“ nisu proizvod istorijske distance iako su nastala kasno u odnosu na ranije romane; distanca nije ni potrebna, arte sudbina ljudi iz ovih krajeva, ne samo Srba već i Hrvata i Muslimana, izmešane su decenijama, vekovima unazad, i špil se pošto je sve završeno ne može promeniti. „Ćutanja iz Gore“ su stigla kada su reči izgubile svaki smisao, kada je jedini odgovor na apsurd takvog života tišina; ona su sinteza svega što se valjalo kroz mitove i stvarnu istopriju, i udaraju pečat na pustoš i nesreću koje su ostale posle takve igre.
Demićev roman ima podnaslov Fantazmagorija, a smeštanje Epiloga na početak i Prologa na raj posledica je zamisli knjige da je ljudski život samo sen, neprekidni put „iz jednog nepostojanja u drugo“. Baš taj put, i dešavanja na njemu je ono što Mirka Demića zanima; ništa novo, ne samo u umetnosti. Uslov da novog bude jesu originalnoot razmišljanja, izvorno povezivanja uzroka i posledica, i bogatstvo jezičkog trezora iz kojeg se zahvata da bi namera bila obrazložena i utemeljena.
Ovu ambicioznu ideju pisac sprovodi dosledno, polazeći od Knjige proroštva sa čijih se belih stranica prošlost kezi budućnosti i preslikava u njoj, dok je sadaćšnjosti prepušteno da između njih sve podupire ljudsko slepilo. tako autor isisuje istoriju sveta od postanja do danas na jednom ograničenom području Zemljinog šara – krajiškom, gotovo eksperimentalnom u dokazivanju onoga što jeste čovek, ma gde i u ma kojem povesnom vremenu živeo, a to je da je stvoren da mrzi, da ubija i da uništava.
Zato je i svejedno da li je Prolog na krajau a Epilog na početku romana, jer sve je odvajkada isto i ne može se promeniti. devet poglavlja su tu kao dokaz, a njihovi su junaci prikaze, Adam i Adama, Ruka i Telo, Glava i Trup, Niko i NIšta, Neko i Nešto, Duša i Telo, Braća po materi i Braća po ćaći, Patrijarhova glava i Patrijarhov trup…, čiji ostaci leže u dubini mitske i postojeće Petrove gore i čije se duše viju oo njenih visova. Njima su se priključili i kaluđer Petar po kom je Petrova gora i dobila ime, poslednji hrvatski kralj Petar Svačić i Lešo Dijaković Samouk, pastir i prorok, a sve ih je u utrobi Gore probudilo, uznemirilo besomučno orgijanje živih nad njihovim kostima. Tako svih devet glava „Ćutanja iz Gore“ sadrže dijaloge ovih prikaza, inspirisane bukačkim i huškačkim mitinzima početkom poslednje decenije prošlog veka, tim suludim mrtvačkim kolom u kojem se uporno trgovalo tuđim životima.
Roman ima vremensku razdelnicu 1990. godinu, kada se na Petrovoj gori čuju talambasi ratničkih muza i održava se skup lažnih proroka i ludih glava, pre spremnih da polete i da se biju nego da razmišljaju. Od nej Demić određuje dve suprotne tačke, početnu, biblijsku, i završnu, buduću, a obe jedna drugu jure u krug pa se „Ćutanja iz Gore“ mogu zamisliti kao peščani sat u kojem vreme curi u obrnutom smeru, odozdo nagore, i nikad ne ističe jer je odavno isteklo a uvek se vraća sa istim podvalama.
Za sve to vreme mrtvi iz Gore, najbučnijom tišinom, oglašavaju svoje misli, iskustva, nedoumice, srećne i nesrećne odluke, naknadnu pamet, a dijalozi koje vode su dijalozi dve uvek spurotstavljene strane, razuma i emocija, pragme i utopije, zla i dobra, iako se od početka zna koja je strana gubitnička. Šta su nam, onda, mrtvi ostavili? Petrova gora se trese od njihovih metafizičkih, filozofskih, religijskih nadgornjavanja. Čuju li ih živi? Treba li da ih čuju, s obzirom da je smrt, a ne istorija, jedina učiteljica života koja do duše stiže kasno, pa čovek zauvek ostaje neznalica.
Pogrešno bi bilo da se pomisli kako je roman „Ćutanja iz Gore“ čista fantazmagorija. Iza tog se podnaslova vrlo mudro razbija svaka iluzija da je protekla decenija išta dobro donela ijednom nacionu koji je bio zahvaćen ratom. I do se u prethodnim romanima petoknjižja, u ogromnom rasponu od udeala do profiterstva, govori o različitim aspektima rata, ova knjiga Mirka Demića pojavljuje se kao završnica koja praizvor i ishode istorijskih procesa sagledava korz jednu, srpsku, naciju i na jednom, krajiškom, prostoru od mitskih vremena do danas, pokušavajući da preko dijaloga stvarnih i fiktivnih ličnosti u tim procesima ukaže na sva neshvatanja, na sva neznanja i sve zablude koje su nas dovele dovde gde smo, a na videlo izašli samo patnja i mehanizam umeća vladanja.
Mirko Demić ima izuzenu sklonost ka moralnim temama a način na koji ih obrađuje teži ka misaonom i počunom. To je bilo vidljivo i u prethodnim romanima i prebogati rečnik kojim raspolaže samo osnažuje takav književni izraz. U „Ćutanjima iz Gore“ to je sada predstvaljeno bez ostatka, štaviše, ceo roman je u sentencama što je nešto do sada neviđeno u našoj novijoj književnosti. I ne samo to: ako u prethodnim delima te mudre nisu uvek bile i najuspešnije, ovde su toliko izcizelirane da taj rad na njima gotovo zadivljuje.
Svaka sentenca i svaka reč upotrebljene su samo sa jednim ciljem – da se pokažu kontinuitet zla od postanja do današnjih dana, i kontinuitet ljudskih gluposti iz kojih ta zla proizilaze. Ta doslednost ogleda se i u odnosu pisca prema jeziku, u smišljenoj upotrebi najsavremenijih reči u kontekstu najdrevnijih mitskih prikaza, kao dokaz vremenskog kružnog obnavljanja ljudskog trajanja.
Nazvan fantazmagorijom, roman „Ćutanja iz Gore“ je delo u kojem misaono preovlađuje nad radnjom; nje ima u pričama mrtvih, a i tada joj je teško probiti se kroz sloj gnome. Iako se bavi fantazmama, ovo je knjiga koja je utemeljena u realnom i istovremeno najmeditativniji i najpesimističniji roman Mirka Demića, koji po atmosferi crnila što se sa mrtvih grobova izliva na žive nadilazi svaku setu, tugu, bol i jad.
Sama organizacija romana, njegova labava konstrukcija jeste zanimljiva, ali je daleko od nekog eksperimenta. Ono što se, međutim, može nazvati eskperimentom jeste aurtorov odnos prema čitaocu i izvorna iskrena vera da će u „Ćutanju iz Gore“, koje se slobodno može okarakterista i kao Demićevo najhermetičnije delo, pronaći sebe. A to je piscu najveće priznanje.
Goran Maksimović
ĆUTNJA I GOVOR TAJANSTVA
Mada je napisan kao peta romaneskna i pripovjedačka cjelina, prozna fantazmagorija Ćutanja iz Gore Mirka Demića predstavlja zapravo uvodni roman iz petoknjižja pisanog posljednjih desetak godina i u cijelosti posvećenog sudbini piščevog zavičaja, Srbima iz Krajine, a prethodile su mu knjige: „Molski akordi“ (2008), „Trezvenjaci na pijanoj lađi“ (2010), „Po(v)ratnički rekvijem“ (2012), „Ataka na Itaku“ (2015).
Inicijalno „Ćutanja iz Gore“ predstavljaju „fantazmagoriju“ u kojoj se kroz razuđenu romanesknu priču, prepunu mitskih i stvarnosnih analogija, izlaže legendarna i istorijska sudbina Petrove gore na Kordunu, ali i brojna proročanstva u kojima se sluti njena neizvjesna budućnost. Kroz prikazivanje sudbine dvojice glavnih junaka po kojima je Petrova gora prema narodnom predanju i dobila ime: posljednjeg hrvatskog kralja „narodne krvi“ Petra Svačića (Snačića), koji je vladao od 1093. do 1097. godine, kao i srednjovjekovnog srpskog pravoslavnog kaluđera Petra, dočarane su dvije geografski i etnički bliske, a duhovno veoma udaljene sudbine dva naroda, Srba i Hrvata, koji su stoljećima zajedno naseljavali taj prozorljivi prostor. Dodatno usložnjavanju romaneskne priče doprinosi i treće narodno vjerovanje po kojem je Petrova gora dobila ime po prvom hrišćanskom apostolu Petru.
Komponovan na principu narativne inverzije, sa „Epilogom koji je na početku“, a kazuje ga posljednji krajiški vidovnjak Lešo Samouk (Dijaković), te „Prologom koji je na kraju“, a kazuje ga neimenovana „upraviteljka sanatorijuma“, ispričane su iz perspektive „glavnog naratora“ u centralnoj romanesknoj priči brojne istorijske i legendarne reminiscencije o sudbini nastanjenika Petrove gore od predrimskog i rimskog doba, preko srednjeg vijeka, razdoblja 19. i prve polovine 20. stoljeća, pa sve do naših dana, do savremenih političkih događaja iz 90-tih godina 20. vijeka. Pronalazimo brojne upečatljive primjere. Posebno se osvrćemo na kazivanje oporog ratničkog iskustva rimskog legionara iz Siscije Lucija Valerija Verekunda, koji je naprasno skončao na Petrovoj gori, a pronađeni kameni spomenik u Topuskom je jedino svjedočanstvo njegovog postojanja. Novijeg datuma, ali za srpski narod veoma dramatična i presudna je priča o sudbini srpskog patrijarha Lukijana Bogdanovića kojeg su austrijske vlasti likvidirale 1913. godine prilikom njegovog dolaska na zakazanu audijenciju u Beč, zbog naglašene uloge u pomaganju srpske vojske u toku balkanskih ratova. Poglavlje u kojem polemišu patrijarhova odrubljena glava i obezglavljeni trup prerasta u metonimijsko kazivanje sudbine čitavog srpskog naroda kojeg su nasilno htjeli da obezglave i ostave bez istaknutih narodnih prvaka i predvodnika u dramatičnim istorijskim vremenima.
U fantazmagoričnim iskazima, kroz devet oglašavanja „utvara“, otvorena je velika rasprava o prorocima i proročanstvima, kao i o vaskrsenju od kojeg počinje sve, a ne od rođenja, kako se to uvriježilo u narodnom mišljenju. Ono što uskrsava nikad nije ni bilo rođeno, ono neprestano traje i doživljava brojne mijene i preobražaje pod kojima se ukazuje pred smrtnicima. U tom romanesknom istaknutom segmentu naročito dolazi do izražaja kazivanje narodnog vidovnjaka Leša Samouka (Dijakovića), koji je prema nekim prilično pouzdanim izvorima zaista postojao i živio na Petrovoj gori početkom 19. vijeka, a koji se u Demićevoj interpretaciji sa snažnom ironijom odnosi prema svojim proročanstvima i sam najmanje vjeruje u njih, a narod koji ga drži za prozorljivog i posebno obdarenog vidovnjaka, nijednom riječju ne dovodi u sumnju ta predskazanja i prepoznaje u njima čitav niz analogija i bliskosti sa stvarnim životom.
Veoma su uzbudljiva kazivanja o sudbini srednjovjekovnog srpskog kaluđera Petra, koji je prema srpskom vjerovanju obnovio klicu života na živopisnoj Petrovoj gori. Iako je bez jezika i nema moć glasnog govora, njegova ćutanja i razmišljanja o čovjeku i njegovoj sudbini, o prošlosti i sadašnjosti, o vaskrsenju kao osnovi postojanja i obnove ljudskog života i prirode, snažnija su od bilo kakvog drugog kazivanja. Simbolički su u romanu ukrštena sa razbarušenim mislima i monolozima njegovog mladog učenika i oponenta, monaha Pavla, koji je naspram Petrove ćutnje, smirenosti, mudrosti i iskustva, simbolički nosilac nepromišljenosti, nestrpljenja i agresivnosti, kao korijena svakog ljudskog zla i stradanja.
Ukrštajući legendarne i dokumentarne istorijske iskaze i izvore, Demić neprestano preispituje prošlost i ukršta ta saznanja sa sadašnjošću i budućnošću. Pri tome dolazi do poražavajućeg saznanja da je podjednako sve neizvjesno i nejasno u tim različitim i udaljenim vremenskim odsjecima, a da je samo izvjesna ljudska patnja i stradanje. Najmanje je trenutaka koji su prožeti srećom i nadom u ljudskim životima. Otuda je Demićev narod koji je živio ili živi na Petrovoj gori, podjednako to važi za Srbe i Hrvate, pravoslavne i katoličke hrišćane, metonimijski prerastao u simbol univerzalne sudbine raskorijenjenog čovjeka uopšte, koji vjekuje na „ničijoj zemlji“ i lakovjerno iz generacije u generaciju pokušava tu ničiju zemlju prisvojiti za sebe. Za dramatičnu savremenu sudbinu krajiških Srba, Demićeva romaneskna fantazmagorija Petrove gore poprima simbolička značenja ravna Svetoj gori Sinajskoj ili Svetoj gori Atoskoj, iz koje će iznova vaskrsnuti neka nova iskra života na tim danas opustjelim i opustošenim prostorima.
Zahvaljujući tim razuđenim narativnim nitima i različitim perspektivama pripovijedanja, kao i raznolikim vremenskim planovima, koji su uglavnom kreirani iz ukrštanja stvarnosnih saznanja i fantazmagorija, te brojnih legendarnih i istorijskih asocijacija, kao i analiza naših nacionalnih strasti, naravi i iluzija, stvorena je značenjski gusta proza, koja po svemu reprezentuje dosadašnje zapaženo cjelokupno djelo Mirka Demića, što je na najbolji način potvrđeno književnom nagradom imena „Meše Selimovića“ za 2016. godinu.
Gordana Vlahović
O NEIZRECIVOM, KROZ VEKOVE
Roman Mirka Demića Ćutanja iz Gore toponimski je vezan za planinu na Kordunu, Petrovu goru, za čije ime postoji stvarno i mitsko objašnjenje: ime prvog apostola, tvorca života; Petrova nevidljiva duša na vrhu bedema, luta i sluti, vantelesna. Jedna je od belih pčela, odmetnutih, u traganju za boljim i sigurnijim mestom, stigavši u „bezljudni predeo“, u zemlju bez imena. I ime poslednjeg hrvatskog kralja, Petra Svačića. Po mitu oko Petra Kralja pletu se nepouzdani podaci i neuhvatljive mitske predstave. Ime mu je nesporno, a sve drugo može i ne mora da bude. Ostalo je u priči da je kraljevao u gradu Tenenu, da je izdat od svojih, da je fizičkom smrću dao priliku onima koji veličaju nesreće i pevaju poraze, a da mu duša i dalje luta naokolo. Zajednički im je grob, Gora, njena utroba, puna gomila mrtvih, „grob bez biljega “. Tema, kod Demića prepoznatljiva, no ovaj put proširena na istorijsku, filozofsku, mitsko-biblijsku dimenziju. To je sudbina Srba kroz vekove, praćena od pradavnog rimskog doba do današnjih dana, do Oluje. Fantazmagorično kazanu, priču vode tri pripovedača:
– Lešo Samouk, poslednji krajiški prorok koji o tragediji svoga naroda otvara i zatvara knjigu Epilogom koji je na početku
– upraviteljka sanatorijuma (glas njen dat je u Prologu koji je na kraju)
– narator središne priče.
U stalnoj su polemici i suprotstavljanju svi glasovi ovozemaljski i onostrani, disharmonični su, svaki sa svojom istinom. Nadgornjavaju se glasovi prvih ljudi Adama i Adame, vrhovne sveštenice G(v)ozdene i rimskog legionara, ruku i pepela, Petra i Pavla, duše i tela, Nikoga i ničega, Nekoga i nečega, igumana i kralja. Katkad se čini da i nisu dijalozi među antipodima – već vođeni samogovor, uz trajni preplet mita i istorije, uz odsjaj davnih vremena.
Dijalog Adama i Adame (Eve), nije drugo do glasovi muškarca i žene, u neslaganju, ali i upućenosti jedno na drugo; o polovima i sudbinama istih od prapočetka, o pitanju lične slobode. Glas žene je samosvesniji i samouvereniji, čak i u oponiranju biblijske priče. Adama predviđa da će se tvorac iz dosade odreći svog Rebra, i zna da se i Adam i Svevišnji varaju da će je odvojiti od sebe. Adamu je žena potvrda njegove lakomislenosti a žensko zna da je muško njen zavičaj, jedini izvor njene nostalgije. U njihov odnos upletena je epizoda o krivici zbog povlađivanja zmiji.
U biblijskoj formi ispripovedano, Petar i Pavle ne gledaju isto ni svet zaumlja, ni bezumlja. Petar moli u žaru vere. On je sav misao, ćutnja, molitva, samoća, zarad izmicanja mraku, izvan ljudi; podvodi sve pod manastirski poredak. Pavle sumnja u smisao molitve, traži spas u ljudima, u sumnji, nedoumici. Pragmatik je koji razumom želi da sačuva svet. Zaključuje da su male razlike između kletve i molitve, zajedničko im je nezadovoljstvo. Jedino što molitva nastoji da podiđe Tvorcu. Ali, zar se huljenje uvek dalje ne čuje? Pavle sa tim računa.
Često, Demićevo kazivanje dobija metafizičke dimenzije, posebno kad razmatra pitanja zla i dobra, duše i tela, propadnosti i večnosti. Prošlost se opredmećuje u budućnosti, koja se neumetno osadašnjuje. Buduće nesreće zaličiće na one prošle. Izvori zla neotklonjivi su, samo se pritaje. Ne niče na humusu Raj, no on postaje mesto potiranja različitosti. Na nečemu je uvek građena ovovremenost. Niti svet počinje od nas, niti se može toliko duboko zaroniti u daljinu i dubinu Postanja, osim predanjem i dodavanjem snovnih pisanija.
O odnosu telesnog i duhovnog raspravljaju vrhovna sveštenica i rimski legionar, patrijarhova glava i trup, te ćućore potajno duša i telo. Glasovi i romori odasvud. Šta kazuju? O kratkovekosti carskih loža; mačem se dolazilo, mačem se i svrgavalo. Telo je kratkoveko, a duša maglovita, nepostojana, u nevidbogu i nedodiru, u lutanju. (Kao što će pokazati i sudba legionareva. Sklonjen u terme od verolomne žene i nezahvalnih sinova, s namerom da leči kostobolju, a izdalo ga srce, koliko god se u njega pouzdavao.) Telo mu počiva ispod nadgrobnog kamena na Gori. Trošnost materijalnog posvuda je, osim ako ne ostane iza tela komad nakita. Vrhovna sveštenica zna da je telo često tesno za proporcije duše. A ako se čuje podzemni romor glasova bivših ljudi, ta onostrana varka, mogu ga čuti samo oni koji veruju u potrebu razgovora sa mrtvima. Šta duša sama zbori? Večno je kretanje, večno kajanje, zatočenik u telu, nesmirenost i u telu i van njega, povodljiva i često kriva za pogrešne procene. A telo? U njemu je iskustvo fizičkog stradanja a linija dodira sa dušom je bol. Može biti da je duši jedino u telu toplo, a najteži put je doći do sebe samoga.
Lešo Samouk, bogobojažljivi vernik, proročkim nadahnućem opsednut je. Govoriti o neizrecivom, i biti uvek u sumnji da je trebalo šta izreći, jer za mnoga proroštva je želeo da se ne ostvare: „Proroštva nikad nisu upozorenja, već presude bez prava žalbe.“ Reči proročke znaju da budu slatke i gorke, zastrašujuće i umirujuće, preteće i utešiteljske. Ako se narod odriče svojih proroka, onda je to znak da se odrekao i svoje budućnosti, ma kako ona bila mračna. Proroci su svedoci cikličnog smenjivanja života i smrti, prošlosti i budućnosti. Proroštvo je jedan od bezbroj načina da se zavara umiranje.
Kad narator vaskrsava u obliku prosjaka a zatim nastaje nadgornjavanje braće po materi i braće po ćaći, onda pratimo:
– združivanje i razdruživanje
– mirenja i krvave pirove
– ideale i izneverena očekivanja.
Razotkriva se alegorijska priča o današnjoj politici i posledicama. O duhovima mrtvih iz Gore, neizvesnoj budućnosti živih i nedosanjanim narodnim snovima (govorio iguman ili kralj, na istom smo). Da li uvek nađu oni koji istinski tragaju, ako su vođeni ljubavlju (kao patrijarhov trup nasukan na stub drvenog mosta)? Skepsa prihvata onu misao „Istorija ratova je istorija zverstava“. A proroka Leša nema više, jer je sve manje onih koji bi ga se sećali.
Kao što se biblijska Knjiga postanja čita sporo, po delovima, uz vraćanja na po koju promisao – tako se Demićev roman Ćutanja iz Gore, ne može nikako drugačije čitati – nego kao pomenuti umni rukopis.
Ivan Isailović
ZAUMNI PROSTOR ZAVIČAJNOSTI
Godina 2016. ujedno je i godina kada je veliko zavičajno petoknjižje Mirka Demića (1964), koje se na poseban način bavi fenomenom Srba u Hrvatskoj, dobilo svoju konačnicu sa romanom Ćutanja iz Gore, od autora označenog kao fantazmagorija i istinski početak velike epopeje, koju redom još čine Molski akordi (2008), Ataka na Itaku (2015), Trezvenjaci na pijanoj lađi (2010) i Po(v)ratnički rekvijem (2012).
Sa svešću o kompleksnosti teme koju je pred sebe stavio, autor je smatrao svojom obavezom da kao „svedok završnog čina nestajanja jednog dela naroda, koji je, po pravilu, uvek – ubilački i samoubilački” te „mrtve kapitale”, kako ih sam naziva, izvede iz političkog i istorijskog mraka i izgradi ponovo na „ničijoj zemlji”, na polju književnosti i fikcije. Pošto je biti svedokom i učesnikom istorijskog događaja koji se uzima kao književni predložak u isto vreme i prednost i hendikep, autor je svoju pripovednu poziciju strogo držao u polju liminalnosti jer je jedino sa margine i granice mogao da progovori o univerzalnijem karakteru i značenju događaja, rezonerskim glasom, ne priklanjajući se nijednoj strani.
Fascinacija istorijom uvek je potraga za antropološkim smislom u njoj, a ne prepuštanje pukoj civilizacijskoj neumitnosti. U Demićevom petoknjižju istorija je samo šminka, maska koja čini lice vidljivim, ali ga ne stvara. Mit je ono što oživljava duh vremena. Uspostavljanjem paralelizama između mitološkog sloja i romaneskne priče potiskuje se objektivno istorijsko vreme i socijalna motivacija, a neposredna stvarnost u kojoj Demićevi junaci žive pokazuje se kao predvidljiva i ponovljiva. Istorija ograničava i sputava, ali njenim preplitanjem sa mitom dobija se treća dimenzija, koja otkriva ono što je imanentno samoj ljudskoj vrsti.
Sve to postaje mnogo jasnije pojavljivanjem Ćutanja iz Gore, fantazmagorije koja predstavlja, na izvestan način, svevremenska sočiva za dublje razmatranje ostala četiri toma. U prepoznatljivom esejsko-meditativnom maniru i prstenastoj strukturi, jezički precizno, Demić nas uvodi u svet Petrove gore, u okamenjeni Argo koji vodi do najdublje prošlosti, ne bismo li bili svedoci one pokretačke istine za kojom je tragao, ali i postali njegovi saučesnici u nameri da društvenu istoriju i čovekovu budućnost objasni upravo tom najdubljom prošlošću. Opsednut istorijskim talogom koje uverava da buduće greške ni po čemu neće biti drugačije od onih iz prošlosti, pisac je u mitu video mogućnost ukazivanja na vanvremenski nacrt tragedije koju ostvarujemo samim življenjem.
U skladu sa žanrovskim određenjem junaci Ćutanja iz Gore nisu ljudi od krvi i mesa, građeni pažljivom psihologizacijom i karakterizacijom u razgranatoj mreži motiva, niti su jednostavno personifikovane, opredmećene ideje. Pre ih možemo nazvati glasovima, utvarnim glasovima koje pripovedač Lešo Dijaković – Samouk (a koji i sam krije umrlo u svom imenu) osluškuje na Petrovoj gori. On prislanja uvo na „bilo gore”, sluša „pulsiranje praznina iz kojih su odbjegle duše” jer mu se, zbog nemosti onih koji su živi, vaskrsavanje mudrosti iz sveta upokojenih generacija nameće kao jedina razumna stvar. Uz „Epilog koji je na početku” i „Prolog koji je na kraju”, roman čini devet poglavlja sa doslednom troslojnom strukturom gde se posebno ističu upravo poglavlja označena kao „utvare”. Najveća fantazmagorija južnoslovenske književnosti, Pekićevo Zlatno runo, u antičkom mitu o Argonautima traži početnu zabludu čoveka u svevremenosti, dok Mirko Demić u Ćutanjima iz Gore ostaje veran hrišćanskom mitu, tražeći u postanku prvog čoveka i prvu grešku, trenutak kada je Jedno prestalo da postoji. Pripovedač pred nas iznosi dijaloge, potekle iz knjige vaskrsle iz kamena, u kojima učestvuju Adam i Adama, Duša i Telo, Neko i nešto i Niko i ništa, Petar i Pavle, kralj i iguman, patrijarhova glava i trup, živa ruka i pepeo, samo da bi tu polifoniju proroštava i univerzalnih istina zatvorio nazad u knjigu, i u kamen, ostavljajući za kraj ciničan zev upraviteljke sanatorijuma: „Tu sam da smetam, da ismijavam entuzijazam svakog pregnuća i prekrivam prostirkom cinizma svaki pokušaj apoteoze besmisla kojeg ljudi zovu smislom.” Knjiga vaskrsla iz kamena u poslednjem poglavlju se kamenu i vraća, na isti način na koji u Ataki na Itaku manastir kao čudo izranja iz vode samo da bi apokaliptički uronio nazad na kraju. Ćutanja iz gore u izvesnoj meri su travestija Isusovih Beseda na gori, gde već predloško-padežnom konstrukcijom „iz gore” anticipiramo pojavu utvarnih glasova.
Neverovatno je kako upravo ono najdokumentarnije ima najdublju simboličku vrednost u delu Mirka Demića. U hermeneutičkim pregnućima ne treba dozvoliti da nas zavedu piščeva objašnjenja prototeksta i dokumentarnost, niti se misleći lokalitete treba zaustaviti na geopolitičkoj poziciji i verodostojnosti napisanog; upravo u nazivima Zaumlja i Petrove gore krije se poetička tajna petoknjižja, naročito istaknuta u Ćutanjima iz gore.
Prvi lokalitet svojim imenom ispisuje malu intertekstualnu korespondenciju sa ruskim formalistima i Šklovskim o zaumnom jeziku i „rečima izvan smisla”. U Ćutanjima iz Gore oseća se težnja ka zaumnom jeziku, izvornoj strani govora koja zvuku ne daje samo ulogu pratioca smisla već i samostalan značaj. Lešo Dijaković putuje, luta pustarama Zaumlja „drugujući i besjedeći sa ovcama i psima, pokušavajući da razumije jezik životinja i bilja, da osluškuje uzdahe zemlje i njihove odjeke u ušnoj školjki”. Dobar primer pažljivog odabira reči i jezičke virtuoznosti pisca jesu glagolske imenice iz naslova poglavlja u romanu koje u sebi nose nešto od onog onomatopejskog što je umaklo artikulaciji i smeštanju u simbolički sistem znakova: „mrmor”, „romor”, „žagor”, „njunjorenje”, „mumlanje”, „brbljanje”.
Važnost govornog jezika kod Mirka Demića i zvuka u njegovoj prozi ogleda se još u naslovima knjiga Molski akordi (žanrovsko određenje: končerto groso) i Po(v)ratnički rekvijem. Međutim, sa Ćutanjima iz Gore zvuk biva konačno sjedinjen sa drugim važnim slojem u njegovim naslovima i delu uopšte – sa prostornom odrednicom. Tokom romana Pavle u jednom razgovoru sa Petrom nastoji da „buku vrati nazad u njezin zavičaj, u okrilje nijemosti – u ljudsko srce”, razlikujući ćutanje od tišine, tvrdeći da „ćutanje ne isključuje zvuk”.
Drugi lokalitet, semantički još bogatiji, ujedno je i junak romana – Petrova gora. Zavičaj kao prostor koji uvek izmiče u Demićevoj prozi u Ćutanjima iz Gore postaje glavni junak, onaj kome se obraćaju, onaj koji posredstvom utvarnih glasova progovara. Iznose se predanja o postanju i poreklu imena, praćena narodnom pesmom o nastanku i nestanku Petrove gore. Važan faktografski i narativni deo romana čine priča o poslednjem hrvatskom kralju Petru Svačiću sahranjenom na Gori, kao i legenda o kaluđeru Petru kome je Gora, takođe, postala grobnica.
Lešo Dijaković ima pod glavom kamen, koji se posle teške noći „sna bez snova” pretvara u knjigu. Veza Zaumlja sa Petrovom gorom upravo je kamen, jedan od glavnih motiva romana. Kamen je deo nekadašnje srušene bogomolje, sakriven duboko i u imenu novozavetnog apostola, kome je prema predanju Isus predao zadatak da izgradi njegovu crkvu. Apostol Petar je kamen temeljac, stena na kojoj je hrišćanstvo podignuto. Zbog toga ne vaskrsava Isus, već knjiga čijim vaskrsenjem iz kamena počinje pripovedanje u romanu. Važnost ovog motiva ogleda se u rečima upravnice sanatorijuma, pripovednog glasa iz „Prologa koji je na kraju”, koja tvrdi da „sve nastaje iz kamena, pa i priča. U kamenu je pohranjena tajna vremena. U njoj vrijeme nije podijeljeno na bivše, sadašnje i buduće, kao što ovu Goru ukrašava troroga kapa na čijim vrhovima neprestano zvone zvoncad kao na kapi kakve dvorske lude. (…) Sve nastaje iz kamena i sve nestaje u kamenu.”
Odlučivši da naraciju smesti u svevremenost, Mirko Demić je u svojoj prozi istinsku dijalogičnost predao prostoru. Petrova gora nije tek dekor na kojem se zbivaju velika i mala dela istorije dva naroda. Petrova gora je junak, učesnik, pokretač i uzrok zbivanja. Lucije Valerije Verekund na jednom mestu u romanu kaže: „Postoje predjeli predodređeni da se zbog njih ratuje, predjeli koji svojom konfiguracijom i rječnim tokovima, svojim vodenim i kopnenim raskrsnicama podrazumevaju granične karaule.” Kao „živ” prostor kome se junaci obraćaju, iz kojeg glasovi zbore, Petrova gora ostaje do kraja pripovesti kao jedina konstanta, ili kako sam Petar u romanu govori: „Sve je sklono propadanju, sem ove Gore Petrove.”
Petoknjižje Mirka Demića je svojevrsni feniks koji je, nažalost, da bi se rodio, morao da vaskrsne iz pepela što je ostao nakon tragičnih istorijskih zbivanja. Piščeva uloga je šaranje po tom pepelu, proročki čin koji po pripovedačevim rečima „venčava prošlost i budućnost”. Kako Lešo Dijaković još kaže: „Uskrsnuće ostaje jedini dokaz nezadovoljstva postojećim znanjem, stanjem i oblikom.” Mirko Demić nije novi glas u srpskoj književnosti XXI veka, već onaj nužni glas, jedini koji može da obuhvati sve a da ostane na zemlji; koji može da progovori sa granice dva „ljuta” identiteta, a da mu se ne zameri apologetstvo jednog. Negde na granici između XX i XXI veka stoji figura Mirka Demića i sa pogledom kojem su znana oba horizonta, ideološki nepotkupiv, ostaje na „ničijoj zemlji”, briše prašinu sa zaboravljenih tema, osluškuje šum i buku ispod listova kanona, buku koju površnim slušanjem nismo prepoznali kao glas, te smelo pripoveda iz dubina jezičkog jezgra, ne podilazeći čitalačkim očekivanjima.
Adrijana Cvetanović
FANTAZMAGORIJA O NAMA
Petoknjižje koje čine Molski akordi, Ataka na Itaku, Trezvenjaci na pijanoj lađi i Po(v)ratnički rekvijem Mirko Demić upotpunjava svojim novim romanom Ćutanja iz gore. U svojevrsnoj fantazmogoriji čiji je glavni junak Petrova gora autor kroz dijaloge prvih ljudi, Adame i Adama, koji otkrivaju karaketr odbačenog koji jedino sanja da postane dovoljno ohol i odbaci onog koji ga je odbacio, neuporedivim i razornim prezirom odbačenog, nikoga i ničega sa onim ko je neko i nešto, kroz koji se pak otkriva defetističko osećanje jedinke koja je u savremenom svetu pokušala da promoviše pomirenje i razumevanje, a spoznala da je apsolutni poraz, ostavljena da pati od viška razumevanja za sve, kako za istomišljenike tako i za one sa čijim se stavovima nikad nije slagala, te patrijarhove glave i trupa, braće po materi i braće po ćaći ispunjava iskonsku dužnost umetnika. Pred svakim umetnikom stoji jedan zadatak- prodreti u suštinu značenja pojava koje su istovremeno arhaične i aktuelne, savremene i svevremene. U Ćutanjima iz Gore nema tradicionalne motivacije, pripovedanje oscilira između objektivnog i subjektivnog, dok se narativni identitet formira kao ishod tumačenja pripovesti i čitanja, ukrštanjem čitaočevog i sveta teksta. Naracija je nelinearna, ali samo pripovedanje ima antropološko svojstvo, što nadilazi sve formalne odlike svakog teksta. Umetničkom konkretizacijom Demić nas upoznaje sa likovima koje prepoznajemo i u svom okruženju i svom čitalačkom iskustvu, a kojima je zajednička crta tragičnost združena sa groteskom.
Piščevo ja konvergira se u proroka koji je čovjek slijep za sadašnjost a prozorljiv za sve ono što nas čeka i koji ne govori o onome što ga opseda kao o pojedinačnom fenomenu, veća kao prorok koji u njemu otkriva opšte, dublji i stvarni odraz savremene krize. Profetski glas tako već na prvim stranicama Ćutanja iz Gore poručuje da sve tajne svemira mogu da se sažmu u jednu rečenicu- apokalipsa se dogodila.
Prihvatimo li da je tematska okosnica Demićevog pripovedanja u ovom romanu demografska katastrofa koja je zadesila srpski nacion videćemo da on sve vreme na umu ima osećanje istoričnosti koje ga kao čoveka prisiljava da piše ne samo sa svešću o svojoj generaciji u vlastitoj koži, već sa mišlju da i ukupan korpus literature njegove nacije ima simultanu egzistenciju. Upravo to osećanje istoričnosti, koje je i osećanje bezvremenog i osećanje prolaznog, Demića kao pripovedača čini tradicionalnim. Uvek aktuelna tema animoziteta na nivou nacije ili društva kao takvog za Petrovu goru, za koju se kaže da je neuspeli simbol pomirenja, povod je reosmišljavanja temelja sveta kakav je postao danas.
Demić pak vešto zaobilazi društveni angažman u svom pripovedanju, svestan da odgovarao on ili ne aktuelnim tokovima političke ili ideološki napredne misli u aktuelnom trenutku , ma u kojoj formi saopšten, angažman nije deo umetnosti. Otud tanka nit politike ili kritike društva koju pronalazimo u pojedinim dijalozima u romanu nisu deo piščevog socijalnog bunta, već zabrinutost nad sudbinom društva sačinjenom od pojedinaca čiji karakteri, koji su sartrovski izabrani ishodi, odlučuju o nama. Pokušavajući da se u dijalozima koje vode njegovi nekonvencionalni junaci apostrofiraju humanistički stavovi Demić kao da piše roman sa tezom. Onaj koji je doživeo da se protiv njega okrenu njegovi glasači, da najviše postrada onaj deo naroda čiji je čitavog političkog života bio predstavnik i dosledni branitelj, koji na kraju balade postane tvrdoglav zaštitnik onoga što je nekad osporavao, pravdajući se takozvanim novim okolnostima, sinegdohijski je prikaz našeg savremenika, onih koji odlučuju, a čiji karakter je zbir pogrešno donesenih odluka i činova koji nisu za ponos. Umetnikčkim uobličavanjem takvog pojedinca te konkretizacijom ideje koju otelovljuje Demić pripoveda o dubinama ljudske duše, večitom traženju bez ishoda. Iz reči Braće po materi saznajemo šta je to selo i kako ono opstaje u pojedincu koji od njega pokondireno beži kao trajna veza sa podzemnim silama, koja opominje da je seljak izdanak stoletnog zlopaćenja, u kome je sabijena čuvena šutnja, dok Braća po ćaći odgovaraju da je selo ono što od rođenja guši, ono od čega se beži. Taj koji želi da pogospodi seljaka kako bi mogao da vidi novog sebe u ogledalu na kraju postaje onaj koji više ne može da razume sopstvene potrebe, ali zato upoznaje lažno svedočenje, ideale, izneverena očekivanja, progonstvo, postajući melanholični otpadnik, naš savremenik.
U eri kada se posebno u redovima mladih, pogođenim anarhijom duha, vulgarizuju ideje, ili se usvajaju njihove negativne strane, kada su u iako u društvu pojedinci pogođeni samoćom uloga književnosti je i da pronađe korene takovog stanja. Demić preispituje instituciju kao takvu. U revolucionarnim lomovima koji istina jesu neizbežni, ali koji ništa ne tvore, već stvaraju nov način života, evidentno bezočan u svojoj samodovoljnosti stradaju istinske ideje. Kao jedan od krivaca navodi se institucija, konkretno crkve. Lik Pavla, koji u Demićevom oblikovanju postaje groteskno- apsurdna figura čije reči od proročkih postaju puko brbljanje, otkriće da upravo crkvena mašinerija kastrira u nama i vjeru i razum. Krajnja konsekvenca svakog vjerovanja je jeres, koja je u stvari posljednji plamen vjere. Molitva je razbibriga, traćenje vremena u čekanju onog što će se desiti ili onog što će izostati.
Demić minuciozno ukazuje i na još jednu pošast društva, ne samo savremenog. Naime, iako svakodnevno čitamo, pišemo, raspravljamo na temu sudbine čoveka i krize humaniteta svedoci smo bestijalne surovosti čoveka prema čoveku. Posebno na trusnim balkanskim područjima, postoje predjeli predodređeni da se zbog njih ratuje, predjeli koji svojom konfiguracijom i rječnim tokovima svojim vodenim i kopnenim raskrsnicama podrazumijevaju granične karaule, rat je razotkrio laž civilizacije. Ono što je još strašnije je to što i nakon rata čovek ostaje mobilisan, jer je rat vaspitao nasilnike. Pokrov civiliziacije od sukoba načinio je borbu za slobodu, nacionalnu ideju. Nacionalizam gotovo idolopoklonički preobražava naciju u vrhovnu i apsolutnu vrednost, a čovek podjarmljeno postaje materijal istorije koja će tek biti ispisana. Bespomoćno batrganje malog čoveka u moru velikih ideja i pokreta i Demić potcrtava, formulišući tako i osnovnu ideju svog dela, te opsesiju koja ga i navodi na stvaranje malo šta čovjek na ovom svijetu bira. Uglavom ga biraju. Nepoznato je i čijim ciljevima služi. Čovječanstvo uvijek žrtvuje čovjeka.
Ostaje pitanje da li je Demićev junak ili Demić kao stvaralac, Ja koje ostaje izvan stranica njegovog romana rascepljen, određen sudbinom istorijskog trenutka u kojem živi, duhom vremena, zakonima društva ili je poražen saznajnom nemoći. U samo pripovedanje utkana je na mnogim nivoima Sartrova filozofska misao, a posebno pitanje da li je ljudska stvarnost po prirodi nesrećna svest bez ikakve mogućnosti da savlada svoje nesrećno stanje!?
Realistički postupak za Demića kao pripovedača nije primat. Stvaranje je proširivanje samoga pojma realnosti, stvarnosti koja obuhvata i suvisle i nesuvisle postupke. Njegov roman ne zahteva upućenog čitaoca koji će razotkrivati palimpseste ili mreže hronotopa, već tumača u čijim rukama ostavlja reči svog proroštva.
Оставите одговор